NON-MUSLIM COMMUNITIES IN ANTIOCH AND ITS PERIPHERY IN THE PROCESS OF EXPANDING TURKISH DOMINANCE

Yıl 2019, Sayı: 10, 1 - 20, 17.07.2019

Ahmet Ocak

Öz

Anahtar Kelimeler

Antioch, Seljukc, Gregorian, Syriac, Nestorian

TÜRK HÂKİMİYETİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE ANTAKYA VE ÇEVRESİNDE BULUNAN İSLAM HARİCİ DİNÎ CEMAATLER

Öz

Türkler Anadolu üzerine akınlar
yapmaya başlayınca Antakya ve yöresi de hedef bölge haline gelmişti. Alp
Arslan’ın komutanlarından Afşin emrindeki Türkmenlerle birlikte Fırat nehrini
geçip, geniş bir fetih hareketine girişmişti. 1066 yılında Antakya arazisini
yağmalamış, 1067-1068 tarihlerindeki ikinci bir saldırı ile Bizans’ın Antakya
üssünü çökertmişti. Daha sonra Türkiye Selçukluları’nın kurucusu Süleyman Şah,
yerli ahalinin de davet etmesiyle Antakya üzerine yürüyerek şehri fethetmiş ve
Türk hâkimiyeti dönemi başlamıştır (1080).

Antakya kilisesi, Hz. İsa’nın
havarileri tarafından kurulan dört önemli kiliseden birisi olması bakımdan
önemli bir merkezdi. Bu yüzden, Hristiyanlığın iki büyük mezhebi Katolik ve
Ortodokslar (Diofizit) tarafından tanınmayan ve aralarında teolojik yorum farkı
bulunan mezheplerin merkezi haline gelmişti. Hz. İsa’nın iki cevherden ibaret
tek bir cevher olduğunu kabul eden ve Monofizit inanç olarak kabul edilen
Gregoryan, Süryanî, Yakubî, Nasturî ve Melkaniyye mezhepleri kendileri açısından
önemli gördükleri bu merkezde toplanmışlardı. İmparatorluk merkezinden uzak
olması hasebiyle Bizans’ın baskılarından da kısmen uzak kalabilmişlerdi.

Türkler bu şehri fethettikten sonra Hristiyan
unsurlara ciddi anlamda din hürriyeti sağlamanın yanında onların kendi
kültürlerini yaşatmalarına da zemin hazırlamıştır. Bu hürriyetten istifade eden topluluklar
kendi mezheplerinin gelişimiyle birlikte kısa sürede eski ihtişamlarına
kavuşmuşlar ve cemaatlerini çoğaltmışlardır. Antakya’da Hristiyanların yanında
Yahudîlik inancına sahip olanlarla birlikte Mecusîlerin de var olduğu dönemin
seyyahları ve coğrafyacıları tarafından nakledilmiştir. Şehir bu haliyle dinler
arası bir hoşgörüye sahne olurken, Müslüman idareciler ve halkın hayat tarzının
bölge insanı üzerinde etkili olduğu dönemin kaynaklarınca da nakledilmektedir.
Bu durum Haçlı seferleri sırasında şehirdeki Ermeni unsurların ihanetiyle
birlikte şehrin tekrar Hristiyanların eline geçmesine kadar devam etmiştir
(1098). Bahsedilen dönemde bile Müslümanların etkileri dönemin kaynaklarına
yansımış ve şehrin 1262 yılında Sultan Baybars tarafından fethine kadar
sürmüştür.

Anahtar Kelimeler

Antakya, Selçuklular, Gregoryan, Süryani, Nasturi

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Gregori, Abû’l-Farac Tarihi, I, trc. Ö.R.Doğrul, Ankara 1987.
• Aksarayî, Kerimuddin, Müsameretu’l-Ahyar (Selçukî Devletler Tarihi), trc. F.N.Uzluk, N.Gençosman, ankara 1943.
• Barthold, W. - M.Fuad Köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1977.
• Cahen, Claude, İslâmiyet Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar, trc. E.Nermi Erendor, İstanbul 1990.
• ----------, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, trc. Y.Yücel-B.Yediyıldız, Ankara 1992.
• ---------- “İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı”, trc. Zeynep Kerman, T.M. XVII, (1972), s. 77-100. Çelik, Mehmet, Süryani Kilisesi Tarihi, I, İstanbul 1987.
• Dvornik, Francis, Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a, trc. Mehmet Aydın, Ankara 1990.
• Ebu’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbari’l-Beşer, II, Kahire 1907.
• Ercan, Yavuz, “Kurumsal Açıdan Gayri Müslimler (Azınlıklar)”, Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları, II, İstanbul 1992.
• Gordlevski, V., Anadolu Selçuklu Devleti, trc. Azer Yaran, Ankara 1988.
• Günaltay, M.Şemseddin, İslâm Tarihinin Kaynakları-Tarih ve Müverrihler, haz. Yüksel Kanar, Endülüs yayınları, İstanbul 1991.
• el-Hamevî, Yâkût el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, I, tah. Frîd Abdulazîz el-Cundî, Beyrut1410/1990. Hitti, Philip, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, II, trc. Salih Tuğ, İstanbul 1980.
• Honigmann, Ernst, Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Siniri, trc. F. Işiltan, İstanbul 1970. ----------, “Suğûr”, İ.A. XI, s.2.
• İbn Cübeyr, Ebu’l-Hasan Muhammed b. Cübeyr, Rihletü İbn Cübeyr, Dâru’l-Mektebeti’l-Hilâl, Beyrut 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Hazm el-Endelüsî, Kitâbu’l-Fasli fi’l-Mileli ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, I, Beytut tsz., (Mısır 1317/1899 baskısından ofset).
• İbn Hurdazbih, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Leyden 1889.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Tarihi’l-Umemi ve’l-Mülûk, XVI, tah. Muhammed A. el-Atâ- Mustafa A. Atâ, Beyrut 1412/ 1992.
• İbnü’l-Esîr, İmâduddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî Bekr eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Tarih, IX, Beyrut 1399/1989. Kafesoğlu, İbrahim, “Alp Arslan”, DİA, II, s. 526-530.
• ----------, “Türkler Fütühat Felsefesi ve Malazgirt Muharebesi”, T.E.D. S. 2, (Ekim 1971), s. 1-16.
• el-Kalkaşandî, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Kalkaşandî, Subhu’l-A‘şâ fî Sinâati’l-İnşâ, II, tah. M.Hüseyn Şemsüddîn, Beyrut 1407/1987, s. 90.
• el-Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed el-Kazvînî, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut tsz. Koşay, Hamit Z., “Malazgird’de Buluşanlar”, T.M. XVII, (1972), s. 69-76. Köprülü, Fuat, Türkiye Tarihi, İstanbul 1923.
• Köymen, M.Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I, Ankara 1989.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah el-Kurtubî, el-Câmiu’l-Beyân li Ahkâmi’l-Kur’an, XV, Beyrut tsz. Küçük, A. Küçük- G. Tümer, Dinler Tarihi, Ankara 1998.
• Mahmud, H. Ahmed Mahmud- A. İbrahim eş-ŞERİF, Alemu’l-İslâm fi’l-Asri’l-Abbâsî, Kâhire tsz. el-Makdisî, Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, Kitâbu’l-Bedi ve’t-Tarih, III, Beyrut tsz.
• el-Mesudî, Ebu’l-Hasan Ali el-Mesûdî, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, I tah. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, Riyâd 1393 /1973.
• Ocak, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyaseti, İstanbul 2002.
• Ostogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, trc. F.Işıltan, Ankara 1995.
• Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, I-III, trc. F.Işıltan, Ankara 1989.
• Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Şemsuddîn Ebu’l-Müzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Miratu’z-Zemân fî Tarihi’l-Âyan, nşr. A.Sevim, Ankara 1968.
• Streck, “Avâsım”, İA, II, s. 19-20.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Tacuddîn Muhemmed b. Abdulkerîm, Kitâbu’l-Mileli ve’n-Nihal, II, Beyrut tsz., (İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasli fi’l-Mileli ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal’ın kenarında.)
• Tansel, Selahattin, “Malazgirt Savaşı Hakkında”, Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan, İstanbul 1971, s.13-26. Tanyu, Hikmet, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara 1973.
• Turan, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara 1965.
• ----------, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971.
• Urfalı Mareos, Vekayi-Nâme(925-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1131-1162), trc. H. D. Andreasyan, Ankara 1987.
• Usta, Aydın, Aydın, Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri, İstanbul 2008.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Avâsım”, DİA, IV, s.11.
• Yinanç, Mükrimin H., Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri, I, İstanbul 1944.
• ----------, “Alp Arslan”, İA, I, s. 384-386.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdullah, el-İber fî Haberi men Ğaber, II, tah. M.S. Zağlûn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1405/1985.