TÜRKLERDE TÖZ, FAL VE YADACILIĞA DAİR BAZI TESPİTLER

Yıl 2019, Sayı: 11, 37 - 62, 30.12.2019

Saadettin Yağmur Gömeç

Öz

Eski Türk kültürünü ve buna bağlı olarak inanç sistemini incelediğimizde, bugün de zaman zaman Sibirya bölgesi Türkleri arasında töz, fal ve yadacılık adını verebileceğimiz birtakım nesne ve uygulamalarla karşılaşmaktayız. Bu yazıda bunlar ve ne anlamlar ifade ettiği gibi hususlar üzerinde durmaya çalışacağız. Bununla beraber Altay, Tuva, Hakas, Saha ve umum Sibirya coğrafyasında kamların, bazan bir şekle de soktukları özel ruh veya nesnelere “tös” (töz), “iyekil” veya “emeget” dediklerini görmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Töz, Fal, Yadacılık, Şamanizm

SOME FINDINGS ABOUT SUBSTANCE (TÖZ), FORTUNE-TELLING AND MAKING IT RAIN (YADACILIK) IN TURKS

Öz

When we investigate ancient Turkish culture and belief system, we sometimes encounter some objects and practises called “Töz”, fortunetelling (Fal) and “Yadacılık” even today in Siberia. In this paper, we have tried to dwell on these and what they mean. In addition to this, in Altai, Tuva, Khakass Sakha and general Siberia geography, we sometimes see that shamans name special souls and objects, which they shape, as “tös-töz”, “iyekil” and “emeget”.

Anahtar Kelimeler

Substance, Fortune-telling, Making it Rain, Shamanism

Kaynakça

• Abulgoziy, Şacarayi Türk, Muharrir A. Öktam, Toşkent 1992.
• Agacanov, S. G., Oğuzlar, çev. E. Necef-A. Annaberdiyev, 2. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul 2003.
• Aknerli Gregor, Mogol Tarihi, çev. H. Andreasyan, İstanbul 1954.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-î Cihan Güşa, çev. M. Öztürk, 2. Baskı, TTK, Ankara 1998.
• Alp, İ., “Bulgar Türk Devleti”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987.
• Altan Topçi (Moğol Tarihi), haz. T. Gülensoy, Kültür Ajans Yayınları, Ankara 2008.
• Artamonov, M. I., Hazar Tarihi, çev. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004.
• Ayda, A., Etrüskler (Tursakalar) Türk İdiler, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1992.
• Bakır, A., “Tevarih-i Al-i Selçuk Oğuz-namesi”, Turkish Studies, 3/7, Elazığ 2008.
• Barthold, V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, haz. İ. Aka-K. Y. Kopraman, TTK, Ankara 1975.
• Barthold, V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. H. D. Yıldız, TTk, İstanbul 1981.
• Baskakov, N. A., “Perejitki Tabu i Totemizma v Yazıkah Naradov Altaya”, Sovyetskaya Tyurkologiya, No 2, Baku 1975.
• Beşevliev, V.., “Proto Bulgar Dini”, çev. T. Acaroğlu, Belleten, C. 9, Ankara 1945.
• Boyle, J.A., “Ortaçağ’da Türk ve Moğol Şamanizmi”, çev. O. Ş. Gökyay, Türk Folklor Araştırmaları ve İncelemeleri, Sayı 297, İstanbul 1974.
• Buluç, S., “Şamanizm’in Menşei ve İnkişafı”, İ.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2/3-4, İstanbul 1948.
• Buluç, S., “Şaman”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, 2. Baskı, İstanbul 1979.
• Butanayev, V. Ya-Butanayeva, I. I., Hakaskiy Istoriçeskiy Folklor, Abakan 2001.
• Cengiz İmparatorluğu, çev. A. Danuu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012.
• Chavannes, E., Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux, Petersburg 1903.
• Clauson, S. G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972.
• Czaplicka, M.A., The Turk of Central Asia in History and the Present Day, Oxford 1918.
• Czegledy, K., “Pseudo-Zacharias Rhetor on the Nomads”, Studia Turcica, Budapest 1971.
• Czegledy, K., “Gardizi on the History of the Central Asia”, Acta Orientalia, 27/3, Budapest 1973.
• De Guignes, J.M., Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. I-II, İstanbul 1924.
• Defterdar Seyfi Çelebi, Türkistan ve Uzak Doğu Seyahatnâmesi, Haz. S.Acar, İstanbul 2014.
• Derleme Sözlüğü, C. I, Ankara 1963.
• Derleme Sözlüğü, C. II, Ankara 1965.
• Derleme Sözlüğü, C. V, Ankara 1972.
• Derleme Sözlüğü, C. VI, Ankara 1972.
• Dlujnevskaya, G. V., “Kudırge Kayası. Eski Türklerde Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış”, çev. M. Turanlı, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı I, İzmir 1996.
• Eberhard, W., “Tobalar Etnik Bakımdan Hangi Zümreye Girer”, DTCF. Dergisi, 1/2, Ankara 1943.
• Ebilgazi, Türik Şeciresi, Avdargan B. Ebilkasımov, Almatı 1992.
• Eliade, M., “Recent Works on Shamanism”, History of Religions, 1/1, Chicago 1961.
• Esin, E., Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınları, Ankara 2001.
• Gan, L., “Göktürklerde Gelenekler ve Dini İnançlar”, çev. E. Sarıtaş, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı 4, İzmir 2000.
• Gökalp, Z., Türk Medeniyeti Tarihi, haz. İ. Aka-K. Y. Kopraman, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları, Ankara 1976.
• Gökçimen, A., “Türkmenistan’da Bir Yağmur İyesi Burkut Ata”, Bilig, Sayı 52, Ankara 2010.
• Gömeç, S. Y., Kök Türkçe Yazılı Metinlerin Türk Tarihi ve Kültürü Açısından Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara 1992.
• Gömeç, S. Y., Türk Destanlarına Giriş, 2. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 2015.
• Gözaydın, N., “Dağıstan, İran Ve Türkiye’de Yağmur Duasındaki Bazı Ortak Motifler Üzerine”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt, Gelenek, Görenek ve İnançlar, Ankara 1987.
• Gumilev, L. N., Muhayyel İmparatorluğun İzinde, çev. A. Batur, 2. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul 2003.
• Hamilton, J. R., “Le Colophon de L’Irq Bitig”, Turcica, Tome 7, Paris 1975.
• Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2006.
• Hatto, A., “Shamanism in the Yakut Epic Trilogy Xan Jargıstai”, Ural-Altaische Jahrbücher, Band 5, Wiesbaden 1985.
• Hoppal, M., “Postmodern Çağda Şamanizm”, çev. M. Arslan, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Sayı 4, Samsun 2003.
• İbn Fazlan, İbn Fazlan Seyahatnamesinden Seçmeler, haz. R. Şeşen, MEB, İstanbul 1975.
• İbn Haldun, Mukaddime I, çev. Z. K. Ugan, MEB, İstanbul 1989.
• İnan, A., “Sibirya’da Ongon Kültü”, Belleten, C. 6, Ankara 1942.
• İnan, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm, 2. Baskı, TTK, Ankara 1972.
• İnan, A., Eski Türk Dini Tarihi, Altınordu Yayınları, Ankara 2017.
• İnayet, A., “Uygur Şamanları ve Pratikleri Üzerine”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/1, Uşak 2013.
• İsakov, B., XVIII. Ve XIX. Yüzyıllarda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Bişkek 2009.
• Kafesoğlu, İ., Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980.
• Kalafat, Y., Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 6. Baskı, Ebabil, Ankara 2010.
• Kalafat, Y., Anadolu Türk Mitolojisinden Yapraklar II, Berikan Yayınevi, Ankara 2016.
• Kara, G., Moğol İstilası Öncesi Yedisu Bölgesi, Doktora Tezi, Ankara 2009.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I-IV, çev. B. Atalay, 2. Baskı, TDK, Ankara 1988.
• Kharitonova, V., “Khakass Shamanism”, Shamanism. An Encyclopedia of World Beliefs, Practices and Culture, Ed. M. N. Walter and E. N. Fridman, California 2004.
• Kırilen, M., Aşina Soylu Beylerin Çince Mezar Kitabeleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2017.
• Küçük, A-Tümer, G-Küçük, M., Dinler Tarihi, 6. Baskı, Berikan Yayınevi, Ankara 2015.
• Marco Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, C. I, çev. F. Dokuman, İstanbul (tarihsiz).
• Minhac-ı Sirac el-Cuzcani, Tabakat-ı Nasıri, çev. M. Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• Minorsky, V., Hudud al-alam. The Region of the World a Persian Geography 372 A. H.-982 A. D., London 1937.
• Minorsky, V., “Tamim Ibn Bahr’s Journey to the Uyghurs”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XII, Bruxelles 1948.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidî, çev. O. Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
• Moğolların Gizli Tarihi, çev. A. Temir, 2. Baskı, TTk, Ankara 1986.
• Monguş, K.L., Magiya Tuvinskih Şamanov, Kızıl 1993.
• Moravcsik, G., “Byzantine Christianity and the Magyars in the Period of Their Migration”, American Slavic and East European Review, 5/3-4, London 1946.
• Mustafina, R.M., Predstavleniya, Kultı, Obryadı u Kazakov, Alma-Ata 1992.
• Oğuz Destanı, haz. Z. V. Togan, Enderun Yayınları, İstanbul 1972.
• Orkun, H. N., “Eski Türklerde Arma”, Ülkü, 3/34, Ankara 1943.
• Orkun, H. N., Attila ve Oğulları, Remzi kitaphanesi, İstanbul 1933.
• Ögel, B., Türk Mitolojisi, TTK, Ankara 1971.
• Ögel, B., Türk Kültür Tarihine Giriş, C. II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
• Ögel, B., Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 3. Baskı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1988.
• Ögel, B., Türk Mitolojisi, C. II, 3. Baskı, TTK,Ankara 2006.
• Radloff, W., Sibirya’dan Seçmeler, çev. A. Temir, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1975.
• Radloff, W., Türklerin Kökleri, çev. A. Ekinci-Y. Ünlü, C. III, Ankara 1999.
• Rasonyi, L., “The Psychology and Categories of Name Giving Among the Turkish Peoples”, Hungaro-Turcica. Studies in Honour of Julius Nemeth, Budapest 1976.
• Rasonyi, L., Tarihte Türklük, 2. Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
• Rubruk, W., Moğolların Büyük Hanına Seyahat (1253-1255), çev. E. Ayan, Ayışığı Yayınları, İstanbul 2001.
• Runciman, S., A History of the First Bulgarian Empire, London 1930.
• Sagalayev, AM., Altay v Zerkale Mifa, Novosibirsk 1992.
• Sagitov, M.M., “Başkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınma”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), 1982-83, Ankara 1986.
• Salihov, A., “Şamanların Tedavi Usulleri ve Tıbbın İnanca Etkisi”, Türksoy, Sayı 23, Ankara 2007.
• Spuler, B., İran Moğolları, çev. C. Köprülü, 2. Baskı, TTK, Ankara 1987.
• Sümer, F., “Oğuzlara Ait Destani Mahiyette Eserler”, DTCF. Dergisi, Sayı 17, Ankara 1961.
• Sümer, F., Oğuzlar, 2. Baskı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1972.
• Sümer, F., “Tokuz Oğuzlar”, İslam Ansiklopedisi, 12/1, 5. Baskı, İstanbul 1988.
• Şeşen, R., İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1985.
• Taberi, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, C. 4, çev. Z. K. Ugan-A. Temir, MEB, İstanbul 1958.
• Tanyu, H., “Şamanlık veya Şamanizm”, Türk Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 1981.
• Tarama Sözlüğü, C. III, Ankara 1967.
• Togan, Z. V., Umumi Türk Tarihine Giriş, 3. Baskı, İstanbul 1981.
• Turan, O., Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. I, Enderun Kitabevi, İstanbul 1969.
• Ünver, A.S., “Yağmur Taşı Hakkında”, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 4/7, İstanbul 1953.
• Waida, M., “Problems of Central Asia and Siberian Shamanism”, Numen, 30/2, Leiden 1983.
• Wang, C., Çin’deki Moğol Devletinde Ordu ve Savaş Düzeni, Doktora Tezi, Ankara 1983.
• Watson, B., Record of the Grand Historian of China, Vol. I, Third edition, New York 1968.
• Yörükan, Y. Z., Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri. Şamanizm, haz. T. Yörükan, 5. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014.
• Yusupov, K., Manas Destanı, Aktaranlar: F. Türkmen-A. İnayet, TDK,Ankara 1995.
• Zahireddin Muhammed Babur, Baburname, haz. R. R. Arat, C. II-III, MEB, İstanbul 1986.
• Ziya, Y., “Orta Asya’da Türk Boyları”, İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 5/24, İstanbul 1932.