OSMANLI TARİH YAZIMI PATRONAJ VE HİZİP

Yıl 2019, Sayı: 11, 129 - 152, 30.12.2019

Alaattin Aköz Ahmet Kerim Demireğen

Öz

Osmanlı tarih yazıcılığı beyliğin kuruluşuna göre oldukça geç tarihlerde başlanmıştır. Beyliğin ilk ortaya çıktığı yüzyıllara ait metinler ancak beyliğin kuruluşundan yaklaşık iki asır sonrasında ortaya çıkmıştır ve tarihçiler asırlarca tarih yazımında iktidar seçkinlerinin tarihin odağında olması gerektiği fikrini açıktan ifade etmeseler de eserlerini bu anlayışla yazmışlardır. Güç, tarih boyunca tarih yazımını biçimlendiren önemli bir unsur olmuştur. Osmanlı tarih yazıcılığının ilk örnekleri de bu şekilde ortaya çıkmış olan eserlerdir. Klasik dönemin en önemli tarihçileri eserlerini neden yazdıklarını açıklarlarken padişahları merkeze almışlardır. Ancak XVI. Yüzyılın sonlarına doğru eserlerin yazılış amaçları da değişmeye başlamış, sadece padişahların faaliyetlerinin yazımı olarak değerlendirilen tarih, XVI. Yüzyılın sonundan itibaren değişerek ders alma ya da padişahla birlikte diğerlerinin de hatıralarını yaşatma dönemine girmeye başlamıştır
XVI. Yüzyılın son çeyreğinde artık tasvir edilen klasik dönemin kudretli Osmanlı padişahlarının yerini daha silik padişahların almaya başlaması ve buna mukabil bürokrasideki etkili kişilerin daha ön plana çıkması üzerine tarih yazımında da değişiklikler yaşanmış, geleneksel tarih yazımı yani Gazi Padişah yazımından ziyade başka elitlerin ya da sıradanlığın yazıldığının görülmeye başlandığı dönem olmuştur. Bu dönemde yazılmaya başlanan biyografik eserler ve daha sonrasında görülmeye başlanan bir veziriazamın, vezirin ya da bir ailenin hayatını ve faaliyetlerini anlatan eserlerle Osmanlı tarihçiliği gelişme göstermiş ve giderek ötekilerin tarihi haline gelmeye başlamıştır.
Bir sonraki aşama olarak değerlendirebileceğimiz dönemde ise Osmanlı tarih yazımına büyük oranda patronaj hakim olmuş, buna bağlı olarak tarihçiler eserlerini mansıp kapma, ikbal ve/veya devlete kapılanmak gibi tamamen şahsi menfaatlere dayalı olarak yazmaya başlamışlardır. Bu dönemde tarih yazıcılığında erken dönemin samimi amaçları tamamen ortadan kaybolmuş çıkar ilişkileri temel belirleyici durumuna gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihyazımı, değişim, patronaj, hizip

OTTOMAN HISTORIOGRAPHY, PATRONAGE AND FACTION

Öz

Ottoman historiography started quite late by comparison with the foundation of the principality. The texts of the centuries when the principality first appeared only came about two centuries after the establishment of the principality, and historians wrote their works with this understanding even though they did not openly express the idea that the ruling elite should be the focus of history in centuries-old historiography. Power has been an important element shaping historiography throughout history. The first examples of Ottoman historiography are the works that also emerged in this way. When the most important historians of the classical period explained why they wrote their works they put the sultans in the center. However, towards the end of the sixteenth century, the purpose of writing began to change; the history, which was considered only as the writing down the activities of the Sultan, started to include lessons and the others’ memories of the Sultan at the end of sixteenth century.
In the last quarter of the sixteenth century, there were changes in the historiography when less powerful sultans began to take the place of powerful Ottoman sultans of the classical period, and the influential people came to the forefront in the bureaucracy. So instead of traditional historiography, in other words Ghazi Sultan historiography, it became a term when other elites or ordinary people were written. In this period, the biographical works that started to be written and with works written later depicting the life and activities of a grand vizier, a vizier or a family, Ottoman historiography developed and gradually became the history of the others.
In the period that can be considered as the next stage, the Ottoman historiography was dominated by patronage and the historians started to write their works based on purely personal interests such as spoils grabbing, good fortune and / or entering the service of state. In this period, the intimate aims of the early period historiography disappeared completely, and the relationship of interests became the main determinant in historiography.

Anahtar Kelimeler

Historiography, change, patronage, faction

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Anonim Tevarih-i Âl-i Osman Geleneği”, Osmanlı, C. VIII, Ed. Güler Eren, Ankara 1999, s. 286-292.
• Afyoncu, Erhan, “Osmanlı Siyasî Tarihinin Ana Kaynakları: Kronikler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 1, S. 2, İstanbul 2003, s. 101-172.
• Ahmedî, İskendername, haz. Mehmet Kanar, Say Yayınları, İstanbul 2011.
• Akçay, Hasan, Ahmedi’nin İskendernamesi Transkripsiyonlu Metin, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Urfa 1999.
• Aktepe, Münir, “Naimâ Tarihinin Yazma Nüshaları Hakkında”, Tarih Dergisi, I/1, İstanbul 1949, s. 35-52.
• Anonim Tevarih-i Al-i Osman, F. Giese Neşri, Neşr. Nihat Azamat, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1992.
• Argunşah, Mustafa, “Türk Edebiyatında Selimnameler”, Turkish Studies, C. 4/8, 2009, s. 31-47.
• Arık, Fahriye, “Oğuz Boyları ve Osmanoğulları Şeceresi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C. 84, İstanbul 2004, s. 40-49.
• Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Yay. Nihal Atsız, Mill Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1970.
• Atsız, Nihal, Osmanlı Tarihi’ne Ait Takvimler, I, Küçükaydın Matbaası, İstanbul 1961.
• __________, “Fatih Sultan Mehmed’e Sunulmuş Tarihî Bir Takvim”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, III (İstanbul 1957), s. 17-23.
• Azamat, Nihat, II. Murad Devri Kültür Hayatı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996.
• Bağcı, Serpil, Minyatürlü Ahmedî İskendernâmeleri, İkonografik Bir Deneme, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1989.
• Bakır, Abdullah, Tevarih-i Al-i Selçuk (Selçuklu Tarihi), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2017.
• Banarlı, Nihat Sami, “XIVüncü Asır Anadolu Şairlerinden Ahmedî’nin Osmanlı Tarihi: Dâsitân-ı Tevârîh-i Mülük-ı Âl-i Osmân ve Cemşîd ü Hurşîd Mesnevisi”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1939, S. VI, s. 111-176.
• Baysun, Cavid M., “Naîmâ”, İA, C. IX, s. 44-49.
• Bulduk, Üçler, “Osmanlı Kroniklerinde Türk-Oğuz Şecereleri ve Kayıtlar”, Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri (8-10 Nisan 1999), İzmir 2000, s. 1-9.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. III, Yay. Haz. İsmail Özen, İstanbul 1975.
• Çabuk, Vahid, Tiryâki Hasan Paşa’nın Gazâları ve Kanije Savunması, İstanbul 1978.
• Çerçi, Faris, Künhü’l-Ahbâr’a göre III.Selim, III.Murad, III.Mehmed Devirleri ve Âlî’nin Tarihçiliği, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 1996.
• Değirmenci, Tülün, “Sözleri Dinlensin, Tasviri İzlensin: Tulû‘î’nin Paşanâme’si ve 17. Yüzyıldan Eşkıya Hikâyeleri”, Kebikeç, S. 33, 2012, s. 127-147.
• Demirbilek, Salih, Ahmedi`nin İskendername Adlı Eseri Üzerinde İnceleme (Ses Bilgisi-Şekil İlgisi-Cümle Bilgisi) Metnin Transkripsiyonu, Sözlük Çalışması, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Edirne 2000.
• Demireğen, Ahmet Kerim, Sigetvar Seferi Hazırlıklar ve Fetih, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006.
• Emecen, Feridun, “Osmanlı Kronikleri ve Biyografi”, İslam Araştırmaları Dergisi, S. 3, İstanbul 1999, s. 83-90.
• __________, “Osmanlı Kroniklerinde Muhteva Problemi: III. Mehmed Devri Tarihçileri Örneği”, Türklük Araştırmaları Dergisi Prof. Dr. Mücteba İlgürel’e Armağan, S. 19, İstanbul 2008, s. 197-210.
• __________, “Kayılar ve Osmanlılar: Sahte Bir Kimlik İnşası mı?”, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri: 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2015, s. 237-244.
• Eravcı, Mustafa, Asafi Dal Mehmed Çelebi ve Şecaatname, MVT Yayıncılık, İstanbul 2009.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• Feridun Ahmed Bey, Nüzhet‑i Esrârü’l Ahyâr Der‑Ahbâr‑ı Sefer‑i Sigetvar: Sultan Süleyman’ın Son Seferi (Transkripsiyonlu metin ve tıpkıbasım), haz. H. Ahmet Ars-lantürk, Günhan Börekçi, red. Abdülkadir Özcan, Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, İstanbul 2012.
• Fleischer, Cornel, Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, Çev. Ayla Ortaç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Fodor, Pal, “Ahmedi’s Dasitan as a Source of Early Ottoman History”, Acta Orientalia Hungaricae, 1984, S. XXXVIII, s. 41-54.
• Gelibolulu Mustafa Âli, Künh’ül-Ahbâr, yay. Ahmet Uğur vd. Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1997.
• Genç, Vural, “Şah ile Sultan Arasında Bir Acem Bürokratı: İdrîs-i Bidlîsî’nin Şah İsmail’in Himayesine Girme Çabası”, Osmanlı Araştırmaları, XLVI, İstanbul 2015, s. 43-75.
• _________, “İdris-i Bidlîsî’nin II. Bayezid ve I. Selim’e Mektupları”, Osmanlı Araştırmaları, XLVII, İstanbul 2016, s. 147-208.
• Gökçek, Fatih Mehmet, Behçetî Seyyid İbrahim Efendi Târîh-i Sülâle-i Köprülü, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Günay, Vehbi, Gazavat-ı Özdemir-Oğlu Osman Paşa, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir 2013.
• Hadidi, Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), Haz. Necdet Öztürk, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1991.
• Hasan Bey-zâde Tarihi, Yay. Şevki Nezihi Aykut, C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
• Imber, Colin, “Osman Gazi Efsanesi”, Osmanlı Beyliği (1300-1389), Ed. Elizabeth Zachariadou, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997, s. 68-77.
• İnalcık, Halil, “Aşıkpaşazade Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Söğüt’ten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İstanbul 2000, s. 119-148.
• __________, “Murad II”, DİA, C. XXXI, İstanbul 2006, s. 164-172.
• İnce, Yunus, “Osmanlı Tarih Yazımında Seçkincilik Paradigması ve Bu Paradigmanın Çözülmesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 43, Ankara 2018, s. 51-95.
• İpşirli, Mehmet, “Âlî ve Selanikî: Çağdaş İki Tarihçinin Tenkit Tarzı, Üslubu ve Anlayışı Üzerine Gözlemler”, Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri 28-29 Nisan 2011, s. 167-174.
• __________,“Naima”, DİA, C. XXXII, İstanbul 2006, s. 316-318.
• İsen, Mustafa, “XVI. Yüzyıl Sonuna Kadar Osmanlılarda Biyografi Geleneği”, Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Oktay Aslanapa’ya Armağan, C. XXXI, S. 1-2, Ankara 1993, s. 211-227.
• İz, Fahir, Eski Düzyazının Gelişimi: XVII. Yüzyılda Halk Dili ile Yazılmış Bir Tarih Kitabı; Hüseyin Tûgî, Vak‘a-i Sultan Osman Han, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara 1967, s. 119-164.
• Kaçar, Mücahit, “IV. Murad Dönemine Ait Manzum ve Minyatürlü Bir Gaza-name: Tului’nin Paşaname İsimli Eseri”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Türkiyat Mecmuası, C. XXI/Bahar, İstanbul 2011, s. 267-280.
• ____________, “Bâkî’nin Dilinden Kanûnî’nin Son Seferi: Fezâil-i Cihâd’da Yer Alan Sigetvâr-nâme”, Journal of Turkish Language and Literature, 1 (2015), s. 27-46.
• Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr, Haz. İdris Bostan, Ankara 2008.
• __________, Fezleke, C. I-II, yay. Zeynep Aycibin, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2017.
• Kemalpaşazade İbn-i Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, X. Defter, Haz. Şefaettin Severcan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• Kıvâmî, Fetihname, Haz. Ceyhun Vedat Uygur, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• Koçoğlu, Turgut, “Muhammed el-Hac Musli’nin “Şefik-Name Şerhi”, I. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Tunca Kortantamer Hatırasına) 25-26 Mayıs 2007, Kayseri 2009, s. 151-159.
• Kortantamer, Tunca, Nev'î Efendi'nin Sadrazam Sinan Paşa'ya Ders Veren Bir Mektubu, Osmanlı Araştırmaları, XI, İstanbul 1991, s. 215-228.
• Kut, Günay, “Ahmedî”, DİA, C. II, İstanbul 1989, s. 165-167.
• Mahmud Celaleddin Paşa, Ravzat ül-Kamilîn, Şerh-i Şefiknâme, İstanbul 1289.
• Masrafzâde Mehmed Şefik, Şefiknâme, İstanbul 1282.
• Mehmed b. Ahmed b. el-Hac Muslî, Şefiknâme Şerhi, İstanbul 1288.
• Mehmed Neşrî, Kitab-ı Cihannüma, C. I-II, Haz. Faik Reşid Unat- Mehmed Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1949.
• Menage, Victor Louis, “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, Çev. Salih Özbaran, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 9, İstanbul 1978, s. 227-240.
• Mende, Rana Von, Mustafa Âlî’s Fursatnâme Edition und Bearbeitung einer Quelle zur Geschichte des Persischen Feldzug unter Sinan Paşa 1580-1581, Berlin 1989.
• Naima Mustafa Efendi, Tarih-i Nâima (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulasâti Ahbâri’l-Hâfikayn), C. I-IV, Yay. Haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Okumuş, Ejder, “İbn Haldûn'un Osmanlı Düşüncesine Etkisi”, İslâm Araştırmaları Dergisi (İbn Haldun Özel Sayısı I), S. 15, s. 141-186.
• Önal, Ahmet, Koca Sinan Paşa’nın Hayatı ve Siyasî Faaliyetleri (1520-1596), İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Özcan, Abdülkadir, Anonim Osmanlı Tarihi 1688-1704, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• __________, Âsafî Dal Mehmed Çelebi, Şecâ’atnâme Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Şark Seferleri 1578-1585, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2007.
• __________,“Fatih Devri Tarih Yazıcılığı ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, İstanbul’un Fethinin 550. Yılı Özel Sayısı, Kayseri 2003/1, S.14, s. 55-62.
• Öztürk, Necdet, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Osmanlı, C. VIII, Ed. Güler Eren, Ankara 1999, s. 257-261.
• Parmaksızoğlu, İsmet, Onyedinci Yüzyıl Rumeli Olayları İle İlgili Özel tarihler ve Osekli İbrahim Efendi Tarihçesi, VII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1981, s. 1073-1094.
• Pazan, İbrahim, Nahîfî'nin Cevâhirü'l-Menâkıb'ı (Gencîne-i Ahlâk): Tahlil ve Metin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• Peçevi İbrahim Efendi, Tarih-i Peçevi, İstanbul 1281-1283.
• Purde, Kadir, Savaşın Yazımı: XVI. Yüzyıl Osmanlı Kroniklerinde Savaş Olgusuna Bakış (Uzun Savaşlar Örneğinde), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
• Ruhi Tarihi, Türk Tarih Kurumu Belgeler, C. XIV, S. 18, Nşr. Halil Erdoğan Cengiz, Yaşar Yücel, Ankara 1992, s. 359-472.
• Sarıışık, Zeynep Türk, II. Osman Dönemine Aid Bir Kaynak: Zafernâme, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1999.
• Sariyannis, Marinos, “Osmanlı Siyaset ve Tarihyazımı Literatüründe İsyankâr Ahali”, Uluslararası Börklüce Mustafa Sempozyumu, 2-5 Haziran 2016, Ed. Alp Yücel Kaya, İstanbul 2017, s. 536-546.
• Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, C. I, yay. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Severcan, Şerafettin, “Süleymannâmeler”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, C. VIII, Ankara 1999, s. 301-317.
• __________,“Süleymannameler'in Osmanlı Toplumunun Siyasi Eğitiminde Oynadığı Rol”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim: Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999), İstanbul 2001, s. 159-168.
• Sılay, Kemal, Ahmedî’s Ottoman History, Indiana University, Yüksek Lisans Tezi, Indiana 1990.
• __________, Ahmedi's History of the Ottoman Dynasty, Journal of Turkish Studies, XVI (1992), s. 123-193.
• Şentürk, Ahmet Atilla, Osmanlı Şiiri Antolojisi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• Şirin, İbrahim, “Osmanlı’da Tarihin Anlam Arayışı”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 11, Ankara 2000, s. 555-574.
• Tekindağ, Şehabeddin, “Selim-nâmeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. I, İstanbul 1970, s. 197-230.
• Tezcan, Baki, Zafernâme Müellifi Hâlisî‘nin Bilinmeyen Bir Eseri Münasebetiyle, Osmanlı Araştırmaları, XIX İstanbul 1999, s. 83-98.
• ___________, “Tarih ile Tarih Yazımı İlişkisi Ekseninden Tûgî Tarihi Metinleri Üzerine Bir Deneme”, Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, Konya 2000, s. 663-667.
• Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi, Yay. Ziya Yılmazer, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Toraman, Burcugül, “Kanûnî’nin Son Seferini Konu Alan Bazı Tasvirlerdeki Sembolik Dil Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, LII, İstanbul 2018, s. 1-40.
• Tuğî Tarihi, haz. Mithat Sertoğlu, Tuğî Tarihi: İbretnümâ: Sultan İkinci Osman‘ın şehadeti Vak‘asından Bahseder, Belleten, S. 43, Ankara 1947, s. 489-514.
• Turan, Osman, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
• Tursun Beğ, Tarih-i Ebu’l-Feth, Yay. Mertol Tulum, İstanbul 1974.
• Uğur, Ahmet, “Selimnâme”, DİA, C. XXXVI, s. 440-441.
• Unat, Faik Reşit, 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Ünver, İsmail, Ahmedi İskender-Name İnceleme Tıpkı Basım, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983.