BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİ’NDE HEMEDAN’IN SİYASİ TARİHİ

Yıl 2020, Sayı: 12, 209 - 236, 29.06.2020

Gülseren Azar Nasırabadı

Öz

Cibal bölgesinin önemli şehirlerinden biri olan Hemedan Ortaçağ’da hem jeopolitik konumu hem de siyasî ve iktisâdî özellikleriyle ön plâna çıkmış bir merkezdi. Verimli topraklara sahip olan ve ticaret yolları üzerinde bulunan, diğer yandan bölgedeki askerî geçiş güzergâhının önemli noktalarından birisi olan Hemedan kuruluşundan itibaren birçok tarihî hadiseye tanıklık eden bir kent olmuştur. Müslümanlar tarafından ele geçirildikten sonra da gelişmeye devam eden şehir Selçukluların bölgeye gelişiyle Türklerin hâkimiyeti altına girmiş ve batıdaki önemli kentlerinden biri hâline gelmiştir. Her ne kadar Selçuklu hükümdarları hânedan üyelerini bu bölgeyi yönetmeleri için göndermişlerse de şehrin idaresinin kendilerine bağlı kalmasına özen göstermişlerdir. Bu sebeple Hemedan merkezli oluşabilecek bağımsızlık hareketlerine de izin vermeyerek olması muhtemel hadiselerin önüne geçmişlerdir. Selçuklu sultanlarının batıya doğru gerçekleştirdikleri fetihlerde önemli bir askerî ve siyasî üs görevini üstlenen Hemedan şehrine ayrı bir ihtimam gösterildiği devrin kaynaklarından anlaşılmaktadır. Bu çalışmada Büyük Selçuklular döneminde Hemedan şehrinin haiz olduğu ehemmiyet ve bu kentte vuku bulan hadise ve gelişmeler kaynakların verdiği bilgiler ışığında ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hemedan,, Selçuklular,, Tuğrul Bey,, Cibal,, Alparslan

HAMADĀN’S POLITICAL HISTORY DURING GREAT SELJUK PERIOD

Öz

Hamadān, an important city of Jibal region, rose as a centre thanks to its geopolitical location and political and economic qualities during the Medieval period. Already containing fertile soil and being located on trade routes, Hamadān was also a significant crossroad point for military transit routes in the region and had witnessed numerous historical events since its foundation. Maintaining its rise with its capture by Muslims, the city came under the domination of the Turks with the arrival of the Seljuks and became their one of the most important cities in the west. Although the Seljuk rulers sent the dynasty members to govern the region, they also opted to keep the city’s administration solely under their own control. Consequently, they survived potential unwanted incidents by avoiding the possibility of Hamadān-centred independence movements. The sources of this period clearly demonstrate that the Seljuk sultans displayed a special interest for the city of Hamadān which was a significant military and political base for westward Seljuk conquests. This study evaluates the significance of the city of Hamadān during the Seljuk period along with the incidences and developments the city experienced under the light of the data the sources provide.

Kaynakça

• Abdurrahman İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, Seçme, Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim, Ankara 2014.
• Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, I, haz. Erdoğan Merçil, Tercüman yay., İstanbul 1977.
• Alptekin, Coşkun, Dimaşk Atabegliği (Tog-Teginliler), Marmara Üniversitesi yay., İstanbul 1985.
• Azimî, Ebû Abdullah Muhammed Azimî Tarihi, yay. Ali Sevim, TTK yay., Ankara 1988.
• Bala, Mirza, “Hemedan”, İA, V/I, s. 420-425.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Büldân, Türkçe trc. Mustafa Fayda, Siyer yay., İstanbul 2013.
• Bosworth, Clifford Edmund, “Saldjukıds”, EI², VIII, s. 936-959.
• Browne, Stuart C, “Ecbatana”, Encyclopaedia Iranica, VIII, s. 80-84.
• Bundârî, el-Feth b. Ali b. Muhammed, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Türkçe trc. Kıvameddin Burslan, TTK yay., Ankara 1999.
• Ebu Dülef Mis’ar b. Mühelhil, İran Seyahatnamesi, Türkçe trc. ve notlar: Serdar Gündoğdu, Kronik Kitap yay., İstanbul 2018.
• Fryee, N.R., “Hamadhān”, EI², III, s.105-106.
• Gerdîzî, Ebû Said Abdu’l-Hayy, Zeynü’l-Ahbâr, İhtimam: Rahim Rezâzademülk, Tahran 1384hş.
• Gregory Abû’l-Ferec, Abû’l-Ferec Tarihi, I, Türkçe trc. Ömer Rıza Doğrul, TTK yay., Ankara 1987.
• Güner, Ahmet, “Kâkûyîler”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s. 219-221.
• Hamdullah Müstevfî Kazvînî, Nüzhetü’l-kulûb, tashih ve tahşiye: Muhammed Debir Siyâkî, Kazvin 1388hş.
• ______________ , Târih-i Güzîde, Türkçe trc. Mürsel Öztürk, TTK yay., Ankara 2018.
• Huart, Clément, “Cibal”, İA, III, s. 158.
• ______________ , “Kâkûyîler”, İA, VI, s. 108-109.
• Hüseynî, Sadrüddîn Ebû’l-Hasan, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Türkçe trc. Necati Lugal, TTK yay., Ankara 1999.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ali, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, Türkçe trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe yay., İstanbul 2014.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kasım Ubeydullah b. Abdillah, Yollar ve Ülkeler Kitabı, Türkçe trc. Murat Ağarı, Kitapevi yay., İstanbul 2008.
• İbnü’l-Adîm, Ebû’l-Kasım Kemâlüddîn Ömer, Biyografilerle Selçuklu Tarihi, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), Çeviri, Notlar ve Açıklamalar, Ali Sevim, TTK yay., Ankara 1989.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, Seçme, Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim, TTK yay., Ankara 2014.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzeddîn, el-Kâmil fi’t-tarih, VIII, Türkçe trc. Abdülkerim Özaydın, Bahar yay., İstanbul 2008.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuklular”, İA, X, s. 353-416.
• Kayhan, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Kitapevi, Konya 2001.
• ______________ , “Irak Selçukluları Tarihi I. Kuruluşundan Sultan Mesud’un Saltanatının Sonuna Kadar (119-1152), I. Sultan Mahmud Devri (119-1131)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 104, 1996, s. 103-130.
• Köymen, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı yay, İstanbul 1976.
• ______________ , Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Devri, TTK yay., Ankara 1991.
• ______________ , Büyük Selçuklu İmparatorluğu Dönemi Alp Arslan ve Zamanı, III, TTK yay., Ankara 1992.
• ______________ , Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Kuruluş Devri, TTK yay., Ankara 1993.
• ______________ , Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK yay., Ankara 1993.
• Merçil, Erdoğan, “Emir Savtegin”, Selçuklular Makaleler, Bilge Kültür Sanat yay.,İstanbul 2011.
• ______________ , “Ziyârîler”, DİA, XLIV , İstanbul 2013, s. 498-499.
• ______________ , Kirmân Selçukluları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989.
• ______________ , Fars Atabegleri Salgurlular, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
• Mîrhând, Hamîdüddîn Muhammed, Ravzatu’s-safâ (Tabaka-i Selçûkiyye), Türkçe trc. ve notlar: Erkan Göksu, TTK yay., Ankara 2015.
• Muhammedî, Meryem-Rezayî, Mustafa “Cogrâfyâ-yi Târih-i Şehr-i Hemedân ez Âgâz ta Dovre-i Selcukî ber Esâs-e Mutûn-e Muverrihân ve Cografyanevîsân”, Mecmua-e Makalât-e Kongre-ye Mimârî ve Şehrsâzî-ye Ostân-e Hemedân, 1395hş, s. 1-19.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1990.
• ______________ , Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi yay.,, İstanbul 2001.
• ______________ , “Ahmedîlîler”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 168-169.
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular, I, İSAM yay., İstanbul 2013.
• Öztürk, Murat, Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, Bilge Kültür Sanat yay., İstanbul 2019.
• _____________ , “Bilâdü’ş-Şam’daki Haçlı Tehlikesine Karşı Sesini Duyuramayan Kadı, Âlim, Sefir: Ebû Sa‘d el Herevî”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.11, Konya 2019, s. 153-170.
• Piyadeoğlu, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan, Bilge Kültür Sanat yay., İstanbul, 2012.
• ______________ , Sultan Alparslan Fethin Babası, Kronik Kitap yay., İstanbul 2019.
• ______________ , “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası, XXIII, İstanbul 2013, s. 117-143.
• Râvendî, Muhammed b. Ali, Rahatü’s-südur ve ayetü’s-sürur, I, II, Türkçe trc. Ahmet Ateş, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999.
• Reşidüddîn Fazlullah Hemedânî, Cami’ü’t-Tevârih, Selçuklu Devleti, Türkçe trc. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Selenge yay., İstanbul 2011.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK yay., Ankara 2000.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn, Mira’atü’z-zaman fî tarîhi’l-âyân’da Selçuklular, Türkçe trc. Ali Sevim, TTK yay., Ankara 2011.
• Sümer, Faruk, “Selçuklular”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 365-371.
• Şebankarei, Muhammed b. Ali Mecmuaü’l-ensab, tashih: Mir Hâşim Muhaddis, Tahran 1376hş.
• Şerîfiyân, Feribâ- Fikri Pûr, Ketâyûn- Heyder Pûr, Azâdî, “Berresî ve Tahlîl Mehr-i Ostovâne-i Hahamenişî Mekşûfe ez Hemedân”, Faslnâme-i İlmî Fennî Hunerî, S. 64, s. 41-48.
• Turan, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken yay., İstanbul 2009.
• Xavier de Planhol, “Hamadan: Historical Geography”, Encyclopaedia Iranica, XI, 605-607.
• Ya’kubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya’kub, Ülkeler Kitabı, Türkçe trc. Murat Ağarı, Ayışığı yay., İstanbul 2002.
• Yağmâyî, Emânullah- Pûrşabâniyân, Zehrâ, “Huviyet-i Târih-i Cografya-yi Hemedân der Mutûn-e Muverrihân-e İslâmî ez Âgâz ta Asr-i Kâcâr”, Sohen-e Târih, 25, Pâyîz ve Zemestân 1393hş, s. 29-50.
• Yakut el-Hamevi, Ebî Abdillah Şihâbüddîn Yâkut, Mu’cemü’l-Büldân, Beyrut t.s.
• Yazıcı, Tahsin, “Hemedan”, DİA, XVII, İstanbul 1998, s. 183-185.
• Zârî, Muhammed İbrahim-Rezâyî, Mustafa, “Cografyâyî-e İktisâdî-ye Deşt-i Hemedân – Behâr-e der Dovre-ye İslâmî (ez Karn-e Sevvom-e Hicrî ta Evâhir-e Dovre-i Kâcâriyye) ber Esâs-e İsnâd-e Mektûb-e Târihî ve Cogrâfyâyî”, Pejuheşnâme-i Târih-i İctimâi ve İktisâdî, VII/2, Pâyiz ve Zemestân 1397hş, s. 45-71.
• Zârî, Muhammed İbrahim, “Sahtar-e Kalbodî - Fezâ-yi Şehr-i Hemedân ez Agâz-e Dovre-i İslâmî ta Pâyân-e Dovre-i Kâcâr Beresâs-e Medârik ve Şevâhid-e Mevcud”, Nâme-i Bastânşinâsî, 1 (Pâyîz ve Zamestân) 1390hş, s. 57-82.
• Zerrinkûb, Abdulhüseyin, Târih-i İrân Bad ez İslâm, Tahran 1387hş.