BÜYÜK SELÇUKLULAR VE HÂREZMŞAHLAR DEVRİNE AİT AZ BİLİNEN BİR KAYNAK: CEVÂHİR-NÂME-Yİ NİZÂMÎ

Yıl 2020, Sayı: 12, 261 - 276, 29.06.2020

İbrahim Duman

Öz

Son yıllarda Türkiye’de Büyük Selçuklular ve Hârezmşahlar tarihine yönelik çalışmalar artmıştır. Bu çalışmalarda zikredilen devletler hakkında bilgi veren birçok yazılı kaynak, kitabe ve sikkeden istifade edilmiştir. Çalışmaya konu olan eser, XII.-XIII. yüzyıl Büyük Selçuklular, Hârezmşahlar ve İran tarihi hakkında ekonomik, sosyal, kültürel, dilbilimi, mineroloji ve metroloji gibi önemli konularda orijinal bilgiler vermektedir. Eserin yazarı Muhammed b. Ebî’l-Berekât Cevherî-yi Nîşâbûrî’dir. Cevâhir-nâme-yi Nizâmî, hicrî 592/1195-96 yılında telif edilmiştir. Bu kaynak, Ebû’r-Reyhân Bîrûnî’nin el-Cemâhir fî’l-cevâhir adlı eseriyle birlikte Ortaçağ İslâm dünyasında yazılmış iki özgün cevâhir-nâmeden birisidir. Aynı zamanda bu eser, şimdiye kadar tespit edilebilen Farsça yazılmış en eski cevâhir-nâmedir. Müellifin maden işleriyle uğraşması, konu ile ilgili kaynaklara vâkıf olması ve başka coğrafyalara seyahat ederek bilgisini artırması kaynağın değerini yükseltmektedir. Neşredilen bu eserin farklı ülkelerde birçok nüshası bulunmaktadır. Bu durum eserin geniş bir coğrafyada bilindiğini göstermektedir. Cevâhir-nâme-yi Nizâmî’nin Osmanlı cevâhir-nâme yazarları tarafından kullanıldığı bu çalışma ile ortaya konmuştur. Çalışmamızın esas amacı, İran’ın önemli kurumlarından olan Mirâs-i Mektûb’un yayınladığı bu eseri ayrıntılı bir şekilde Türk bilim dünyasına tanıtmaktır.

Anahtar Kelimeler

Cevâhir-nâme-yi Nizâmî,, Büyük Selçuklular,, Hârezmşahlar,, İran,, cevâhir-nâme.

JAWĀHER-NĀMA-YE NEZĀMĪ: A LITTLE-KNOWN SOURCE OF THE GREAT SALJUQS AND KHWĀREZMSHAHS

Öz

In recent years, studies of history of the Great Saljuqs and Khwārezmshahs have increased in Turkey. Many written sources, inscriptions and coins that provide information about mentioned states were used in these studies. The mentioned source provides original information about the Great Saljuqs, Khwārezmshahs, Iran history and important issues like economic, social, cultural, linguistics, mineralogy, and metrology. The author of the source is Muhammad b. Abī al-Barakāt Jawherī-ye Nīshābūrī. Jawāher-nāma-ye Nezāmī was written in hijri 592/1195-96. This source is one of the two original the jawāher-nāmas written in the medieval Islamic world with the work of Abū al-Rayhān Bīrūnī called al-Jamāher fī al-Jawāher. In addition, this work is the oldest jawāher-nāma in Persian, which can be identified until now. The fact that the author dealt with mining works, had a grasp of the resources related to the subject and increased his knowledge by traveling to other geographies enhances the value of the source. This published work has many copies in different countries. This indicates that the work was known in a wide geography. It is revealed with this study that Jawāher-nāma-ye Nezāmī was used by the authors of the Ottoman jawāher-nāma. The main purpose of our study is to introduce this source that was published by the Miras Maktoob, one of the important institutions of Iran, to the Turkish scientific world in detail.

Anahtar Kelimeler

Jawāher-nāma-ye Nezāmī, Great Saljuqs, Khwārezmshahs, Iran, jawāher-nāma.

Kaynakça

• ‘Abdullah Kâşânî, ‘Ara’isu’l-cevâhir ve nefâ’isu’l-atâ’ib, neşr. İrec Afşâr, Tahran 1385/2006.
• Dankoff, Robert, “A Note on Khutū and Chatuq”, Journal of the American Oriental Society, 93/4, 1973, s. 542-543.
• Ebû’r-Reyhân Bîrûnî, el-Cemâhir fî’l-cevâhir, nşr. Yûsuf el-Hâdî, Tahran 1374/1995; Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı, Türkçe terc. Emine Sonnur Özcan, Ankara 2017.
• Ekber Haydaryân, “Tashîh u bâz-hânî-yi ‘ibârâtî ez-Cevâhir-nâme-yi Nizâmî”, Gozâriş-i Mîrâs, 78-79, 1396/2017, s. 183-186.
• Eliaçık, Muhittin, “Şaban Efendi’nin Şifâ’iyye Risalesinde İnci Üzerine Açıklamalar”, The Journal of Academic Social Science Studies, 5/6, 2012, s. 189-203.
• ___________, “Şifâ’iyye Adlı Esere Göre Dağ Keçisi ve Yılanda Panzehir Özellikli Taşlar”, İdil, 1/5, 2012, s. 8-31.
• Hinz, Walther, İslâm’da Ölçü Sistemleri, Türkçe trc. Acar Sevim, İstanbul 1990.
• Afşâr, İrec, “Cevher-nâme-yi Nizâmî mehz-i Tensûh-nâme u ‘Ara’isu’l-cevâhir”, Yagmâ, 271, 1350/1971, s. 35-42.
• Kallek, Cengiz, “Men”, DİA, XXIX, İstanbul 2004, s. 105-107.
• Manouchehr Moshtagh Khorasani-Niko Hynninen, “Reproducing Crucible Steel: A Practical Guide and A Comparative Analysis to Persian Manuscripts”, Gladius, XXXIII, 2013, s. 157-192.
• Menûçehr Moştâk-i Horâsânî, “Tabaka-bendî-yi fûlâd-i cevher-dâr ber-esâs-i nushehâ-yi hattî”, Mecelle-yi Mutâla‘ât-i İrânî, 18, 1389/2010, s. 243-282.
• Mihrnûş Şafî‘î-yi Serârûdî-Zehra Muhtârî-Yûsuf Emînî, “Bâz-sâht-i lo‘âb-i mînâî ber-esâs-i metn-i Cevâhir-nâme-yi Nizâmî”, Neşriyye-yi Hunerhâ-yi Zîbâ-Hunerhâ-yi Tecessumî, XXII/IV, 1396/2017, s. 33-42.
• Muhammed b. Ebî el-Berekât Cevherî-yi Nîşâbûrî, Cevâhir-nâme-yi Nizâmî, nşr. İrec Afşâr, Tahran 1383/2004.
• Nâsiru’d-dîn-i Tûsî, Tensûh-nâme-yi İlhânî, nşr. Takî Muderris-i Rezevî, Tahran 1348/1970.
• Porter, Yves, “Jawāher-nāma”, Encyclopaedia Iranica, XIV, fasc. VI, 2008, s. 609-610.
• __________, “Les Techniques du Lustre Métallique d’apres le Jowhar-nāme-ye Nezāmi (1196 AD)”, VIIe Congrès International sur la Céramique Médiévale en Méditerranée, Athènes 2003, s. 427-436.
• ___________, “Le Quatriѐme Chapitre du Javāher-nāme-ye Neẓāmī”, Sciences, Techniques et Instruments dans Le Monde Iranien (Xᵉ-XIXᵉ Siѐcle), ed. N. Pourjavady-Ž. Vesel, Téhéran 2004, s. 341-360.
• Qiu Yihao, “A Resurvey of the Khutū (Rhinoceros Horns or Walrus Ivory) based on Western and Eastern Accounts”, Shehui kexue zhanxian, 2, 2018, s. 129-142 (Çince).
• Ruska, Julius, “Noch einmal al-Chutww”, in Kleine Mitteilungen und Anzeigen, Der Islam, 4/1, 1913, s. 163-164.
• Seyyid Cevâd Murtezâ’î-Ekber Haydaryân, “Tashîh u bâz-hânî-yi ‘ibârâtî ez-Cevâhir-nâme-yi Nizâmî”, Pejûheş-nâme-yi Nushe-şinâsî-yi Metûn-i Nezm u Nesr-i Fârsî, IV, 1396/2017, s. 53-74.
• Seyyid Muhammed Mîr-Şafî‘î-Mehdî Muhammedzâde, “Fenn-şinâsî u sâht-i mînâ-yi zerrîn-fâm-i şîşe ber-esâs-i formulhâ-yi kitâb-i Cevâhir-nâme-yi Nizâmî”, Pejûhe-yi Bâstân-Sencî, II, 1394/2015, s. 27-38.
• ___________, “Sâht-i lo‘âb-i zerrîn-fâm-i İrânî ber-esâs-i kitâb-i Cevâhir-nâme-yi Nizâmî”, Neşriyye-yi Hunerhâ-yi Zîbâ-Hunerhâ-yi Tecessumî, XX/I, 1394/2015, s. 59-66.
• Şeşen, Ramazan, “Türkiye Kütüphanelerindeki Tanıtılmamış Bazı Farsça Yazmalar”, İslâm Tetkikleri Dergisi, VIII/1-4, 1984, s. 5-70; “Berhî ez-nuseh-i hattî-yi nâşinâhte-yi Fârsî der-kitâbhânehâ-yi Turkiye”, Farsça trc. Tevfîk Subhânî, Tahkîkât-i İslâmî, V-VI, 1366/1987, s. 170-184.
• Yûsuf Bîg Bâbâpûr, “Cevâhir-nâme-nevîsî der-dovre-yi İslâmî”, Kitâb-i Mâh-i ‘Ulûm u Funûn, 1388/2009, s. 70-81.
• Ž. Vesel-I. Afshar-P. Mohebbi, “«Le Livre des Pierres pour Nezām [al-Molk] (Javāher-nāme- ye Nezāmī)» (592/1195-6): lasource présumée du Tansūkh-nāme-ye Īlkhānī de Tūsī”, Bibliothèque Iranienne (Nasīr al-Dīn Tūsī, philosophe et savant du XIIIe siècle), 54, ed. N. Pourjavady-Ž. Vesel, 2000, s. 145-174.