MALAZGİRT SAVAŞI SONRASI SELÇUKLULAR VE BİZANS ARASINDA ÜÇ ERMENİ FİGÜR: PHİLARATOS BRACHAMİOS, GABRİEL (KHORİL) VE THEODORE HETUM (TOROS)

Yıl 2020, Sayı: 12, 317 - 336, 29.06.2020

Ali Mıynat

Öz

Gerek Malazgirt Zaferi’nden (1071) önceki Türk akınları, gerekse Malazgirt'teki ağır yenilginin ardından, Bizans İmparatorluğu doğu sınırlarında kontrolü kaybetmeye başlamıştı. Bunun bir sonucu olarak Anadolu’nun doğusunda yerel düzeyde idarecilik yapan yöneticiler, bölgenin halen en önemli güçlerinden biri olan Bizans İmparatorluğu ve bölgeyi yeni fetih sahası olarak belirleyen Selçuklular arasında kalacaktır. Bir taraftan bu iki güç arasında şiddetli bir hâkimiyet mücadelesi yaşanırken, diğer taraftan söz konusu coğrafyada yerel valiler ve yöneticiler sahip oldukları toprakları kaybetmemek, otoritelerini devam ettirmek için bu iki güç arasında bir “denge siyaseti” izlemeye çalışmışlardır. XI. yüzyılın son çeyreğinden itibaren gözlemlenen Ermeni asıllı valilerin bu siyaseti devrin kaynaklarında kendisini göstermektedir. Bizans bölgedeki tahakkümlerini devam ettirmeye çalışırken, Selçuklu Türkleri de bölgede etkin, yayılmacı bir siyaset izleyerek bu kişileri kendilerine tabi kılmayı başarmıştır. Bu dönemde, topraklarını elinde tutmak isteyen bazı yerel Ermeni idareciler İslam’a ihtida ederken, bazıları ise İslâm devlet yönetimine ait emir unvanını kullanmıştır. Bu kişilerden özellikle üçü, Philaretos Brachamios, Theodore Hetum (Toros) ve Gabriel (Khoril) bölgenin siyasetinde etkin rol almışlardır. Philaretos, Selçuklu sultanı Melikşah’ın huzuruna çıkıp Müslüman olduğunu bildirirken, Theodore ve Gabriel bastırdıkları kurşun mühürlerinde emir unvanını kullanmışlardır. Bu çalışma gerek devrin yazılı kaynakları, gerekse mühürler ışığında yaşanan bu süreci değerlendirmeyi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Seçuklular,, Bizans,, Philaretos Brachamios,, Theodore,, Toros,, Gabriel,, Khoril

THREE ARMENIAN FIGURES BETWEEN THE SELJUKS AND BYZANTIUM AFTER THE BATTLE OF MANZIKERT: PHILARATOS BRACHAMIOS, GABRIEL (KHORIL) AND THEODORE HETOUM (TOROS)

Öz

After both the Turkish raids before the Manzikert Victory (1071) and the heavy defeat in Manzikert (Malazgirt), the Byzantine Empire started to lose control in the eastern borders. As a result of this, the rulers who run local administration in the east of Anatolia were caught in the middle between the Byzantine Empire, which was still one of the most important powers of the region, and the Seljuks who determined the region as the new conquest area. On the one hand, while there was a severe struggle between these two powers, on the other hand, the local governors and administrators tried to follow a “balance policy” between these two powers in order not to lose their lands and resume their authority. This policy of the governors of Armenian origin, observed since the last quarter of the 11th century, shows itself in the sources of the period. While the Byzantine Empire was trying to continue its domination in the region, the Seljuk Turks also managed to subordinate these people by following an effective and expansionist policy in the region. During this period, some local Armenian rulers who wanted to keep their lands converted to Islam, while some used the title amir of Islamic state administration. Particularly three of these people, Philaretos Brachamios, Theodore Hetum (Toros) and Gabriel (Khoril) played an active role in the politics of the region. On the one hand, Philaretos appeared before the Seljuk sultan Malikshah and declared that he was a Muslim, on the other hand, Theodore and Gabriel used the title of order in their lead seals. This study aims to investigate this process in the light of contemporary written sources and seals.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Byzantium, Philaretos Brachamios, Theodore, Toros, Gabriel, Khoril

Kaynakça

• Anna Komnena, Alexiad, Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexias Komnenos Dönemi’nin Tarihi, Malazgirt’in Sonrası, Türkçe trc. Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1996.
• Anonim Süryani Vekayinamesi, I. Ve II. Haçlı Seferleri Vekayinamesi, Türkçe trc. Vedii İlmen, Yaba Yayınları, İstanbul 2005.
• Azimî, Tarih, Azimî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler,Türkçe trc.. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• Baskıcı, Murat, “Bizans’ta İmparatorluk Kurumu”, Cevat Geray’a Armağan, Mülkiyeliler Birliği Yayınları, Ankara 2001, s. 245-250.
• Beihammer, Alexander D., “Defection across the Border of Islam and Christianity: Apostasy and Cross-Cultural Interaction in Byzantine-Seljuk Relation”, the Speculum 86, 2011, s. 597-651.
• Bury, J. B., The Imperial Administrative System in the Ninth Century, with a Revised Text of Kletorologion of Philotheos, London 1911.
• Cheynet, Jean-Claude, “Les Brachamioi”, Études Prosopographiques, ed. J. C. Cheynet and J. F. Vannier, Publications de la Sorbonne, Paris 1986, s. 377-412.
• Cheynet, Jean-Claude, Sceaux de la collection Zacos (Bibliothéque nationale de France): se rapportant aux provinces orientales de l’Empire byzantine, Bibliothèque nationale, Paris 2001.
• Cheynet, Jean-Claude, “Official Power and Non-official Power”, Fifty Years of Prosopography, The Later Roman Empire, Byzantium and Beyond, ed. Averil Cameron, Oxford University Press, Oxford-New York 2003, s. 137-151.
• Dadoyan, Setab B., The Armenians in the Medieval Islamic World, Paradigms on Interaction Seventh to Fourteenth Centuries, II, Transaction Publishers, New Brunswick-London 2013.
• Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1118), I, Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• Duri, A. A., “Amîr”, EI², C. I, s. 439.
• Ersan, Mehmet, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Fulcherius of Chartres, A History of the Expedition to Jerusalem 1095-1127, ed. Harold S. Fink, İngilizce trc. Frances Rita Ryan, University of Tennessee Press, Knoxville 1969.
• Gregory Abû’l Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi I, Türkçe trc. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Hodgson, Natasha, “Conflict and Cohabitation: Marriage and Diplomacy Between Latins and Cilcian Armenians”, The Crusades and the Near East: Cultural Histories, ed. Conor Costick, Routledge, London-New York 2011, s. 83-106.
• İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi, el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, 8, Türkçe trc. Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008.
• İbnü’l-Kalânisî, “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i Dımaşk Adlı Eserinde Selçuklularla İlgili Bilgiler I. (436-500/1044/45-1106/07)”, Türkçe trc. Ali Sevim, Belgeler, XXIX/33 (Ankara 2008), s. 1-42.
• Karakök, Tunay, “Malazgirt Sonrası Maraş’ta Bir Ermeni Asıllı Bizans Ordu Komutanı, Philaretos Brachamios”, Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu (17-19 Kasım 2016- Kahramanmaraş) Bildiri Kitabı, Kahramanmaraş 2017, s. 144-152.
• Kesik, Muharrem, Danişmendliler (1085-1178), Orta Anadolu’nun Fatihleri, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2017.
• Michael Attaleiates, The History, İngilizce trc. Anthony Kaldellis, Dimitris Krallis, Dumbarton Oaks medieval Library, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts)-London, 2012.
• Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), Türkçe trc. Hrant D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1937.
• Oikonomides, Nicolas, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Centre national de la recherche scientifique, Paris 1972.
• Oikonomidès. Nicolas, A Collection of Dated Byzantine Seals. Dumbarton Oaks Research Library, Washington D.C. 1986.
• Özaydın, Abdülkerim, “Dânişmendliler”, DİA, C. 8, İstanbul 1993, s. 469-474.
• Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, I, Türkçe trc. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Seibt, Werner, “Philaretos Brachamios-General, Rebell, Vassall?”, Captain and Scholar, Papers in Memory of Demetrios I. Polemis, ed. E. Chrysos and E. Zachariadou, Kaireios Bibliotheke, Andros 2009, s. 267-280.
• Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir’atü’z-Zamân fî Târihi’l-Âyân’da Selçuklular, Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Smbat Saparapet, Smbat Sparapet’s Chronicle, İngilizce trc. Robert Bedrosian, New Jersey 2005.
• Süryani Mikhail, Vekayinâme, II, (TTK’nda Basılmamış Nüsha), Türkçe trc. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1944.
• Süryani Mikhail, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche Jacobite d'Antiche (1166-1199). ed. ve Fransızca trc. J-P. Chabot. vol. III, Ernest Leroux, Paris 1905.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Siyâsi Tarih, Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1328), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002.
• Urfalı Mateos, Vekayinâme (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1131-1162), Türkçe trc. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987.
• Yarnley, C. J. "Philaretos: Armenian Bandit or Byzantine General?" Revue des études arméniennes 9 (1972), s. 331-53.