X. YÜZYILDA REY ŞEHRİNDE SİYASİ DURUM

Yıl 2020, Sayı: 13, 1 - 26, 31.12.2020

Mustafa Aylar

Öz

Günümüzde İran’ın başkenti Tahran’ın sekiz km. güneydoğusunda yer alan Rey şehri, Orta Asya’yı Anadolu’ya bağlayan İpek Yolu’nun üzerinde bulunmasından dolayı Eski Çağlardan itibaren ehemmiyetli bir konuma sahip olmuştur. Çoğu İslâm coğrafyacısı tarafından Cibâl bölgesinin şehirlerinden biri sayılan Rey, VII. yüzyılın ilk yarısında İslâm hâkimiyetine geçmiş ve ehemmiyetini İslâm döneminde de devam ettirmiştir. Emevîler zamanında şehirde sıkıntılı bir süreç yaşanmasına rağmen, Abbâsî hilafeti döneminde en mühim şehirlerden biri olmuştur. Abbâsîlerin IX. yüzyılda iyice zayıflamasından dolayı şehir mahalli hükümdarlıkların hedefi olmuş ve çatışmaların ortasında kalmıştır. Bu durum X. yüzyılda da devam etmiştir. Bu yüzyılda Rey, şehre hâkim olmak isteyen devletlerin saldırılarına maruz kalmış ve sık sık el değiştirmiştir. Bu çalışmada; X. yüzyılda Rey şehrinin siyasi durumu incelenmiştir. Şehre hâkim olan Sâmânîler, Ziyârîler ve Büveyhîler zamanında Rey şehrinde yaşanan siyasi gelişmeler kategorize edilerek kronolojik olarak ele alınmıştır. Çalışmada birinci elden Arapça ve Farsça kaynakların yanında konu ile ilgili ikincil kaynaklara da müracaat edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rey, X. yüzyıl, Sâmânîler, Ziyârîler, Büveyhîler

POLITICAL SITUATION IN THE CITY OF RAYY IN THE 10TH CENTURY

Öz

The City of Rayy, which is located today in eight kilometers from the southeast of Tehran, the capital of Iran, has had an important position since the Ancient Ages because of being a route of the Silk Road connecting Central Asia to Anatolia. Considered by many Islamic geographers as one of the cities of the province of Jibal, Rayy became a part of Islamic rule in the first half of the 7th century and maintained its importance in the Islamic period. Although a troubled process was experienced in the city during the Umayyad period, it was one of the most important cities during the Abbasid period. Due to the weakening of the Abbasid caliphate in the 9th century, the city became the target of the local rulers and remained at the middle of conflicts. This situation continued in the 10th century as well. In this century, Rayy was exposed to the attacks of states that wanted to dominate the city and passed into other hands frequently. In this study, the political situation of Rayy in the 10th century was examined. In this context, through categorization the political developments which occurred at the time of the Sāmānids, Ziyārids and Buwayhids, were chronologically addressed. In the study, apart from the primary Arabic and Persian sources, secondary sources about the issue were also used.

Anahtar Kelimeler

Rayy, 10th century, Sāmānids, Ziyārids, Buwayhids

Kaynakça

• ÂMULÎ, Evliyaullah, Tarih-i Rûyân, Tashih Menûçehr Sutûde, Bunyâd-ı Ferheng-i İran, Tahran 1348.
• AYBEK ED-DEVÂDARÎ, Ebî Bekr bin Abdullah, Kenzü’d-Dürer ve Câmiü’l-Gurer, Tahkik Dorotia Krafolski, C. V, Kahire 1391.
• AZER, Pervîn Türkmenî, Deylemiyân der Gostere-i Târîh-i İran (Hükûmetha-yi Mahallî, Âl-i Ziyâr, Âl-i Bûye), Tahran 1397.
• BELÂZÛRÎ, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-Büldân, Dâr ve Mektebü’l-Hilâl, Beyrut 1988; Türkçe trc., Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri), çev. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• EBÛ’L-FİDÂ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî, el-Muhtasar fi Ahbârü’l-Beşer, C. II, Kahire 1325.
• EBÛ DÜLEF, Sefernâme-i Ebû Dülef der İran, tashih ve talîk V. Minorsky, çev. Seyyid Ebulfazl Tabâtabâyî, İntişârât-ı Zevvâr, Tahran 1354; Türkçe trc. İran Seyahatnamesi (10. Yüzyılda Kafkasya’dan Fars Körfezine Yolculuk), tercüme ve notlar Serdar Gündoğdu, Kronik Kitap, İstanbul 2019.
• FASÎH-İ HÂFÎ, Ahmed b. Celâlu’d-dîn Muhammed, Mücmel-i Fasîhî, Tashih Muhammed Ferrûh, C. II, Meşhed 1339.
• GERDÎZÎ, Ebî Said Abdülhayy b. el-Dahhâk b. Mahmûd, Zeynü’l-Ahbâr, Tashih Abdülhayy Habîbî, Donyâ-yi Ketâb, Tahran 1363.
• GÜNER, Ahmet, “Rüknüddevle”, DİA, C. XXXV, İstanbul 2008, s. 285-286.
• HAMDULLAH MÜSTEVFÎ KAZVÎNÎ, Nüzhetu’l-Kulûb, nşr. Guy Le Strange, London-Leiden 1915.
• ______, Tarih-i Güzîde, tashih Abdulhüseyin Nevâî, 3. baskı, Emîr Kebîr, Tahran 1364.
• HÂNDMÎR, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn, Habîbü’s-Siyer fi Ahbâr-i Efrâdü’l-Beşer, tashih Muhammed Debîr Siyâkî, C. II, Tahran 1362.
• İ’TİMÂDÜ’S-SALTANA, Muhammed Hasan Hân, Tarih-i Muntazam-i Nâsırî, C. I, Donyâ-yi Ketâb, Tahran 1367.
• İBN FADLAN, İbn Fadlan Seyahatnamesi, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yay., İstanbul 2010.
• İBN FAKÎH, Ahmed b. Muhammed, Kitâbü’l-Büldân, tahkik Yusuf El-Hâdî, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1416.
• İBN HALDÛN, Abdurrahman b. Muhammed, Tarihu İbn Haldûn (el-İber), tahkik Halil Şehâde ve Süheyl Zekkâr, C. III-IV, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1421.
• İBN HAVKAL, Muhammed b. Havkal, Kitâbu Sûretü’l-Arz, C. II, Dâru Sâdr, Beyrut 1938.
• İBN İSFENDİYÂR, Muhammed b. Hasan, Tarih-i Taberistân, tashih Abbâs İkbâl Âştîyânî, 2. baskı, Pedîde-i Hâver, Tahran 1366.
• İBN KESÎR, Ebû’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil bin Şihâbüddîn Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihaye (Büyük İslam Tarihi), çev. Mehmet Keskin, C. XI, Çağrı Yay., İstanbul 1994.
• İBN MİSKEVEYH, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed, Tecâribü’l-Ümem, Tahkik Ebû’l-Kâsım İmâmî, C. III, Suroş, Tahran 1379.
• ______, Tecâribü’l-Ümem, yay. haz. Mehmet Şeker vd., çev. Kıvameddin Burslan, TTK, Ankara 2016.
• İBN TAĞRÎBİRDÎ, Cemâleddîn Ebû’l-Mehâsin, en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûk-i Mısr ve’l-Kâhire, C. III, IV, Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdü’l-Kavmî, Dârü’l-Kütüb, Kahire y.y.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Cemâleddîn Ebû’l-Ferec Abdurrahmen b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem ve’l-Mülûk, tahkik Muahmmed Abdülkadir Atâ ve Mustafa Abdülkadir Atâ, C. VIII, XIV, Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1412.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Tarih, çev. C. IV, M. Beşir Eryarsoy; C. VI, Abdullah Köşe; C. VII-VIII, Ahmet Ağırakça; C. IX, Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1991; C. V, Yunus Apaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1986.
• İBNÜ’L-VERDÎ, Zeyneddîn Ömer b. Muzaffer b. Ebî’l-Fevâris, Tarihu İbnü’l-Verdî, C. I, Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut 1417.
• İPEK, Ali, “Sâcoğulları”, DİA, C. XXXV, İstanbul 2008, s. 364-366.
• TETEVÎ, Kadı Ahmed ve KAZVÎNÎ, Asıf Hân, Tarih-i Elfî, Tashîh Gulâmrızâ Tabâtabâyî Mecid, C. I, İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1382.
• KAYA, Mahmut, “Ebû Bekir Râzî”, DİA, C. XXXIV, İstanbul 2007, s. 479-485.
• KERÎMÂN, Hüseyin, Rey-i Bâstân, C. II, Silsile-i İntişârât-i Encümen-i Âsâr-i Millî, Tahran 1349.
• KUDÂME B. CA’FER, Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî, Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ’ati’l-Kitâbe, tahkik Muhammed Hüseyin Zebîdî, Dârü’l-Reşîdü’n-Neşr, Bağdad 1981.
• MAHMÛDPÛR, Muhammed-Muhammed Hüseyin Muhammedî, “Rey”, Dâneşnâme-i Cihân-i İslâm, C. XXI, Tahran 1395.
• MAKDİSÎ, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifetü’l-Ekâlîm, Leiden-Brill 1906.
• MAR’AŞÎ, Zahîreddîn b. Nasîreddîn, Tarih-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, Müessese-i Matbû’ât-i Şark, Tahran 1361.
• MESÛDÎ, Ebî’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali, Mürûcü’z-Zeheb ve Meâ’dini’l-Cevher, tahkîk Esed Dâğer, C. IV, Dârü’l-Hicre, Kum 1409.
• MİNORSKY, V., “Rey”, İA, C. IX, İstanbul 1964, s. 721-724.
• ______, [C. E. Bosworth], “al-Rayy”, EI2, Vol. VIII, 1995, p. 471-473.
• MÎRHÂND, Hamîdüddin Muhammed b. Hândşâh b. Mahmud el-Belhî, Ravzatu’s-Safâ fî Sîret el-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Tashih Cemşîd Kiyânfer, C. IV/1, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1380.
• Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, Tashih Melikü’ş-Şuerâ Behâr, Kelâle-i Hâver, Tahran y.y.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Fahrüddevle”, DİA, C. XII, İstanbul 1995, s. 98-99.
• ÖZGÜDENLİ, Osman G., “Rey”, DİA, C. XXXV, İstanbul 2008, s. 40-41.
• RANTE, Rocco, Rayy: From Its Origins to the Mongol Invasion: an Archaeological and Historiographical Study, Brill 2014.
• REŞÎDÜDDÎN FAZLULLAH HEMEDÂNÎ, Câmiü’t-Tevârih (Tarih-i İran-i İslâm), tashih Muhammed Rûşen, C. II, Merkez-i Pejûheşî-yi Mîrâs-i Mektûb, Tahran 1392.
• ______, Câmiü’t-Tevârih (Tarih-i Sâmâniyân ve Büveyhîyân ve Gaznevîyân), tashih Muhammed Rûşen, Merkez-i Pejûheşî-yi Mîrâs-i Mektûb, Tahran 1386.
• RÛZRÂVERÎ, Ebî Şücâ Muhammed b. el-Hüseyin, Zeyl-i Tecâribü’l-Ümem, neşr. H. F. Amedroz ve D.S. Margoliouth, London 1921.
• SELİGSOHN, M., “Adududdevle”, İA, C. I, İstanbul 1978, s. 142-143
• SIBT İBNÜ’L CEVZÎ, Şemseddin Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Mirâtü’z-Zaman fî Tarihü’l-Âyân, Tahkik İbrahim Ez-Zeybek, C. XVII, XVIII, Dârü’l-Risâletü’l-Âlemiyye, Dımaşk 1434. SUYÛTÎ, Celâleddîn Abdurrahman, Tarihü’l-Hulefâ, tahkik Hamdî El-Demirdâş, Mektebe-i Nizâru Mustafa Elbâz, Mekke 1425.
• TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Tarih-i Taberî (Tarihü’l-Rusul ve’l-Mülûk), tahkîk Muhammed Ebûlfazl İbrahim, C. VII, VIII, X, XI, Dâru’t-Turâs, Beyrut 1387.
• USTA, Aydın, Türklerin İslamlaşma Serüveni: Sâmânîler, Yeditepe Yay., İstanbul 2013.
• ______, “Sâmânîler”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, s. 64-68.
• UTBÎ, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr, Tarih-i Yemînî, Tashih Ca’fer Şi’âr, çev. Ebû’ş-Şeref Nâsih Curfâdakânî, İntişârât-ı İlmî Ferhengî, Tahran 1374.
• YA’KÛBÎ, Ahmed b. İshâk, Kitâbü’l-Büldân, Tahkik Muhammed Emin Zanâvî, Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut 1422; Türkçe trc., Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, İstanbul 2002. ______, Tarihü’l-Ya’kûbî, C. II, Dâru Sâdr, Beyrut y.y.
• YÂKÛT EL-HAMEVÎ, Şihâbeddin Yakut b. Abdullah el-Rûmî, Mu’cemü’l-Büldân, C. II, III, IV, Dâru Sâdr, Beyrut 1995.
• ______, Müşterek-i Yâkût Hamevî, çev. Muhammed Pervîn Gonâbâdî, Emîr Kebîr, Tahran 1362.
• ZEHEBÎ, Şemseddîn Muhammed bin Ahmed bin Osman, Tarihü’l-İslâm ve Vefâyat el-Meşâhîr ve’l-Âlâm, tahkik Ömer Abdusselâm Tedmürî, C. XXV, XXVI, Dâru’l-Kitabu’l-Arabî, Beyrut 1413.
• ZEKERİYYÂ KAZVÎNÎ, Zekeriyyâ b. Muhammed, Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, Dâru Sâdr, Beyrut 1998.