İTİL BULGARLARI VE COĞRAFYACILAR

Yıl 2021, Sayı: 14, 1 - 22, 02.07.2021

Halil İbrahim Gökbörü Ahmed Aldahrouj

https://doi.org/10.23897/usad.961199

Öz

İtil (Volga) Bulgarları hakkında bilgi veren Arapça coğrafi kaynaklar, bu bölgede yaşayan halkın hayatı ve bu insanlar hakkındaki haberleri belgeleyen ilk kaynaklardır. Bu kaynaklarda Bulgarların yurdunun İtil Nehri’nin kenarında bir yer olduğu var sayılmaktadır. Bu kaynaklar onların yaygın olduğu bölgeleri, gelenek ve göreneklerini, inançlarını, ürünlerini, sahip oldukları hayvanları, ticari ilişkilerini ve orada yaşayan diğer topluluklarla siyasi ilişkilerini bize sunmaktadırlar. Bu bilgilere o bölgeyi ziyaret etmeyi başaran seyyah ve coğrafyacılar aracılığı ile ulaşılmıştır. İbn Fadlan, Gırnatî ve İbn Battuta gibi bazı seyyah ve coğrafyacılar Bulgarlara ait kişisel izlenimlerini yazmış oldukları notlar ile aktardılar. Bu seyyah ve coğrafyacıların bir kısmı bu bilgileri aynı zamanda Müslüman tüccarlar ve Müslüman ülkelerle bağlantısı olan Bulgar tüccarlarından topladılar. Arap coğrafyacı ve seyyahların aktardığı bu nadir kayıtlar, daha önce herhangi bir dilde kaynak bulunmayan bu uzak ülke hakkında bize özet ama değerli bilgiler vermektedir. Bu nedenle, Arapça kaynaklar ve zaman içinde emsal olan Rus kaynakları, İtil Bulgarlarının coğrafyası ve etnografyasını ilk ortaya çıkaran kaynaklar olarak kabul edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İtil, Bulgar, İbn Fadlan, Gırnatî

VOLGA BULGARS AND GEOGRAPHERS

Öz

The Arabic geographical sources that give information about Volga Bulgarians, are the forefront of the sources that documented the news and life of the people of that country. In these sources, it is assumed, the hometown of this people is the banks of the Volga River. These sources provide us a picture of their area, customs, traditions, beliefs, products and animals in addition to their commercial and politic relations with the peoples living there. This information had been got through some geographers and travelers who were able to visit this country. A few travelers and geographers such as Ibn Fadlan, Granati and Ibn Battuta had transferred their personal observations through the texts that were written by themselves. These authors collected also this information through the Bulgarian merchants who had relations to the Muslim countries or Muslim merchants, who were connected to that country. These rare records quoted by Arabic geographers and travelers in the Arabic language give us brief but important notices about this far country with no resources in any language. Therefore, Arabic sources and Russian sources, which have been precedents in time, are accepted as the first sources to reveal the geography and ethnography of the Volga Bulgarians.

Anahtar Kelimeler

Volga, Bulgar, Ibn Fadlan, Granati, Ibn Rustah

Kaynakça

• Ak, M. (2000). İklim. İslam ansiklopedisi (C. XXII, s. 28-30). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Ebrar, A. (1994). Mên hum et-Tetâr. (Raşide Abdurrahim el-Sâbruni, Terc.). Kahire: el-Hey’eti’l-Mısîriyye el-Amme li’l-Kitab.
• Aldahrouj, A. (2016). es-Siyeset’l-hariciyye li’d-devleti’t-Teymuriyye fi Bilâd el-Kıpçak 771-807/1369-1405. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Aynu’ş-Şems Üniversitesi, Kahire.
• el-Bağdadî, S. A. 739/1339, (2014-2020). Merâsidü’l-ıttıla alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ. (C. 1). (Gök, H. İ. Terc.). Ankara: Türk Türk Kurumu Yay.
• Barthold, V. V., (1996). Tarihü’t-Türk fi âsya el-vûsta. (Süleyman, A. S. Arapça Terc. ). Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb.
• Bekri, Abdülazîz b. Muhammed, (1992). el-Mesâlik ve'l-Memalik. Beyrut:Dârü’l-Garbi’l-İslâmi.
• Dımaşkî, Şeyhürrabve, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman, 727/1327, (1865). Kitâbu Nuhbeti'd-dehr fi acâibi'l-ber ve'l-bahr. Petersburg: Academie Imperiale des Science.
• Bîrûnî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Harizmi (1955). Kitâbu’l-kânûnu’l-Mesûdî. Haydarabad: Matbaatu Meclisi Dâ’reti’l-Maarifi’l-Osmaniyye.
• el-Mağribî, Ebû Saîd Nûreddin Ebu’l-Hasan Ali b. Mûsâ El-’ansi (1958). Bestû’l-arız fi’t-Tûl ve’l-’arz. (Hûan Karnit Hinîs & Me’hâd Mevlaya el-Hâsan, Tah.). Tatvân (Fas).
• Ebû Ubeyd el-Bekrî & Abdullah b. Abdülaziz b. Muhammed (1992). el-Mesâlik ve'l-memâlik. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmi.
• el-Gırnatî, Ebû Hamid Muhammed b. Abdurrahim (1993). Tuhfetü’l-elbab ve nuhbetü’l-a’cab. (el-Arabi, İ. Tah.). Eddârü’l-Beyda: Dârü’l-Âfâk el-Cedide.
• Ebü'l-Fida, İmadüddin el-Melikü'l-müeyyed İsmail b. Ali (1840). Takvimu’l-büldan. Paris. Dâru’t-Tıbâ’tu’s-Sultaniyye.
• Hâyd, F. (1985). Tarihu’t-ticâre fiş-şerk fi’l-’usûri’l-vûsta. (Riza A. M. Arapça Terc.). Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb.
• Hilal, Â. (1997). el-Alakât beyne’l-Mogol ve Evrûbâ ve Eserihâ ale’l-Âlemi’l-İslâmi. Kahire: Ayin li’d-Dirasat ve’l-Buhûsi’l-İnsaniyye ve’l-İctima’yye.
• Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah (1984). er-Ravzu'l-mi'tar fî haberi'l-aktar. (Abbas, İ. Tah.). Beyrut: Mektebetu Lübnan.
• Anonim, (1999). Hudûdü’l-âlem mine’lmeşrik ile’l-mağrib. (el-Hâdi, Y. Tah.). Kahire: ed-Dârü’s-Sakâfiyye lin-Neşir.
• el-Ömerî, Şihâbeddin Ahmed b. Yahya (2010). Mesalikü'l-ebsâr. (ec-Cebûri, S. Tah.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,
• İbn İyas, Muhammed b. Ahmed 930/1523, Neşkû’l-ezhâr fi acâibû’l-aktâr, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, Nr. 03039, İstanbul.
• İbn Sipahizâde, Muhammed b. Ali el-Bursevî (2006). Avzâhû’l-Mesâlik İla Ma’rifeti’l-Buldân. (el-Mehdi Tah.). Beyrut: ‘İd er-Ravâziyye, Darû’l-Magribü’l-İslâmi.
• İbn Battuta, Muhammed b. Muhammed Ukberi (1992). Rıhletu İbn Battuta (Tuhfetü'n-nüzzar fi garaibi'l-emsar ve acaibi'l-esfar. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Fadlan, Ahmed b. Fadlan b. Abbas (1959). Risaletu İbn Fadlan. (Dehhan, S.). Şam: Metbû’at el-Mûcemmau’l-İlmi fi Dımaşk, 1959.
• İbn Fazlan, (1995). Seyahatname (Şeşen, R. Çev.) İstanbul: Bedir Yayınevi,
• İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdadi (1992). Sûretü'l-arz. Beyrut: Menşûrat Mektebetû’l-Hayat.
• İbn Rüsteh, Ebû Ali Ahmed b. Ömer b. Rüste (1892). Kitabu’l-a'laku'n-Nefise. Leiden: E.J. Brill,
• İbnü’l-Mûncim, İshak b. El-Hüseyn El-Mûncim, 4/10, (1988). Âkâmû’l-mûrcân fi zikri’l-medâini’l-meşhûrât fi kûlli mekân. Beyrut: Alem el-Kitab.
• İbnü'l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân el-Bağdâdî (1992). el-Muntazam fî tarihi'l-müluk ve'l-ümem. (Ata, M. A. A. & Ata M. A. Tah.). Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin (630/1233). Tuhfetu’l-acâib ve turfetu’l-garâib. Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, Nr. 00860, İstanbul.
• İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin (2003). el-Kâmil fi't-tarih. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• İdrisî, Abdullah b. İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî (2002). Nuzhetu'l-muştak fî ihtiraki'l-afak. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Diniyye.
• İsmail, L. A. (2006). el-İslâm ve’l-müslimin fi havzı’l-Volga. Kahire: Darü’s-Sakâfetü’l-Arabiyye.
• İstahrî, Ebû İshâk b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî (1914). Kitâbu’l-mesâlik ve’l-memâlik. Leiden: E.J. Brill.
• el-Kalkaşandî, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed (1914). Subhü'l-a'şa fî sınaati'l-inşa. Kahire: el-Matbatü’l-Emiriyye.
• Kaşgarlı Mahmud (1917). Divanü lugati't-Türk. İstanbul: Dârü’l-Hilafeti’l-Âliyye, Matbaatü Âmira.
• Kaşgarlı Mahmud (1998-1999). Divanu lûgat-it-Türk Tercümesi (C. I-III) (Atalay, B. Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kazvinî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd, 682/1283, (trz). Asarü'l-bilad ve ahbarü'l-ibad. Beyrut: Dâru Sadır.
• Kemaloğlu, İ. (2018). İdil Bulgar Devleti, İslâm Tarihi ve Medeniyeti -Müslüman Türk Devletleri-I-. (C.VIII, 253-269). İstanbul: Siyer Yay.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (1991). Ahsenü't-tekasim fî ma'rifeti'l-ekalim. 3.baskı. Kahire: Matba’âtu Medbûli.
• Mesudî, Ebü'l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (1938). et-Tenbih ve’l-eşrâf. Kahire: el-Mektebetü’l-Tarihiyye.
• Mesudî, Ebü'l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (2005). Mürûcü’z-zeheb ve me'âdinü'l-cevher. Beyrut: el-Mektebetü’l-Âsriyye.
• Miquel, A, (1985). Cuğrafya dâru’l-İslâm el-beşeriyye hatta muntesaf el-kairîn el-hâdî âşar. (Hurî, İ. Arapça Terc.). Dımeşk: Menşurât Dâru’s-Sekâfe.
• Mûnis, H, (1986). Târîḫu’l-coġrâfya ve’l-coġrâfiyyûn fi’l-Endelüs. 2.baskı. Kahire: Mektebetu Medbûli.
• Reşidüddin Fazlullah el-Hemedanî, 718/1318, (1983). Câmiü't-tevarih, tarih hulefâ’i cenkizhan min Oktâyhan ilâ Teymürhan. (Sayyad, F. A. Trc.). Beyru: .Dârü'n-Nehdati'l-Arabiyye.
• İbnü'l-Verdî, Sirâceddin Ömer b. El-Muzaffer b. Verdi (2008). Haridetu'l-acâib ve feridetu'l-garaib. (Zeyyeti, E. M. Z. Thk.). 2.baskı. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Diniyye.
• Solmaz, S. (2018). İtil Bulgarları İbn Fazlan seyahatnâmesi'ne göre. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Taşağıl, A. (2000). İdil Bulgar hanlığı. İslam ansiklopedisi, (C. XXI, s. 472-474). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• The chronicle of Novgord 1016-1471 (1914) (Vol. XXXV), (Michell, R. & Forbes, N. Tarns.). London: Camden third series, Royal Historical Society.
• Uyar, M. (2020). İdil (Volga) Bulgarları. İlk Türk-İslam devletleri tarihi, (Gökbörü, H. İ. Ed.). Ankara: Nobel Yay.
• Yâkût el-Hamevî, Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî (1977). Kitâbu mu'cemi'l-büldan, Beyrut: Dâr Sâdır.
• Yazıcı, N. (1992). İlk Türk-İslam devletleri tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay.