TUĞRUL BEY’İN TÜRKMEN SİYASETİ (ERKEN SELÇUKLU ÇAĞINDA İKTİDAR-GELENEK ÇATIŞMASI VE SOSYO-POLİTİK YANSIMALARI)

Yıl 2021, Sayı: 15, 1 - 30, 03.02.2022

Ahmet Kütük Eyyüp Efeoğlu

https://doi.org/10.23897/usad.1067753

Öz

Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda Türkmenlerin potansiyel gücünün etkisi malumdur. Türkmenlerin savaşçı ve mücadeleci ruhu, Horasan’daki bağımsızlık mücadelesi döneminde düzenli ve mücehhez Gazneli ordusuna karşı gerçekleşen savaşlarda Selçuklulara önemli avantajlar sağlamış, neticede bu kitlesel gücü iyi kullanan Selçuklu hanedan üyeleri, Horasan’da bir devri kapatıp yeni bir devri açmayı başarmışlardır. Horasan’da göçebe karakterli bir devletin kurulduğunu duyan uzak sahalardaki Türkmenler de bu yeni devlete tabi olmak için bu bölgeye akın etmişlerdir. Ancak göçebe kökleriyle kurulmuş olsa da Selçuklu Devleti’nin kısa süre zarfında batıya yönelerek farklı ulus ve devletlerle irtibata geçmesi, özellikle İran coğrafyasına egemen olup İran/Sasanî devlet zihniyetiyle bütünleşmesi, yeni kurulan devletin göçebe hususiyetlerinden tedrici şekilde uzaklaşması anlamına geliyordu. Bürokrasi ve yönetimde İran kökenli devlet adamlarının işbaşına getirilmesiyle daha da belirginleşen bu durum,
Tuğrul Bey döneminde Türkmenlerin duygusal kırılmalar yaşamalarına ve bazı tehlikeli isyanlara iştirak etmelerine neden olmuştur. Bunun dışında en başından itibaren aile içi rekabet sebebiyle Tuğrul ve devletinden uzak durmaya çalışan “Irakiyye Türkmenlerinin” hareketlilikleri, İran sınırlarını aşıp Anadolu’ya gelmeleri, özellikle el-Cezire ve Irak’ta önemli bir huzursuzluk âmili olmaları gibi gelişmeler, Tuğrul Bey döneminde Türkmen ve göçerler meselesinin sürekli gündemde kalmasına neden olmuştur. Bu tarihten itibaren Tuğrul Bey’in Türkmenlere karşı gözle görünür şekilde değişmeye başlayan politikası taraflar arasında zaman zaman huzursuzluklara, isyanlara, hatta çatışmalara sebep olmuştur. Bu makalede, Tuğrul Bey döneminde Türkmenler üzerinde takip edilen politika ve Türkmenlerin buna karşı gösterdikleri duygusal ve fiili tepkiler ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tuğrul Bey, Türkmenler, Oğuzlar, Selçuklular, Anadolu, Kutalmış, İbrahim Yınal

TOGHRIL BEY'S TURKMEN POLICY (POWER-TRADITION CONFLICT AND ITS SOCIO-POLITICAL REFLECTIONS IN THE EARLY SELJUKID AGE)

Öz

The influence of the power of the Turkmens in the establishment of the Great Seljuk State is known. The warrior and fighting spirit of the Turkmens provided important advantages to the Seljuks in the wars against the regular and well-equipped Ghaznavid army during the struggle for independence in Khorasan. As a result, the members of the Seljuk dynasty, who used this mass power well, succeeded in closing an era in Khorasan and opening a new one. Hearing that a state with a nomadic character was established in Khorasan, Turkmens from distant areas also flocked to this region to be subordinate to the new state. However, even though it was founded with a nomadic character, the Seljuk State's approach to the west in a short time and contact with different nations and states, especially the domination of the Iranian geography and integrating with the Iranian/Sasanian state mentality, meant that the newly established state gradually moved away from the nomadic character. This situation, which became more evident with the appointment of Iranian-origin statesmen in the bureaucracy and administration, caused the Turkmens to experience emotional ruptures and some of them to participate in dangerous rebellions during the reign of Toghril Bey. Apart from that, developments such as the mobility of the "Iraqiyya Turkmens" who tried to stay away from Toghril and his state from the very beginning due to the family rivalry, their crossing the Iranian borders and coming to Anatolia, especially al-Jazeera and being an important cause of unrest in Iraq, Turkmens and nomads in the period of Toghril Bey, caused the issue to remain on the agenda constantly. From this date, Toghril Bey's policy towards the Turkmens began to change visibly and this situation has caused unrest, rebellions and even conflicts between the parties from time to time. In this article, it will be tried to be discussed. the policy followed on the Turkmens in the period of Toghril Bey and the emotional and actual reactions of Turkmens against to this policy.

Anahtar Kelimeler

Toghril Bey, Turkmens, Oghuzs, Seljuks, Anatolia, Qutalmish, Ibrahim Yinal

Kaynakça

• Abdurrahman İbnü’l Cevzî. (2014). el-Muntazam fi Tarihi’l Ümem’de Selçuklular (Sevim, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Abu’l Farac. (1999). Abu’l Farac tarihi (C. 1) (Doğrul, Ö. R. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Agacanov, S. G. (2002). Oğuzlar (Necef, E. N. & Annaberdiyev, A. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Agacanov, S. G. (2006). Selçuklular (Necef, E. N. & Annaberdiyev, A. Çev.). İstanbul: Ötüken Yay.
• Ahmed bin Mahmud. (2018). Selçuknâme (Merçil, E. Haz.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Alinge, C. (1967). Moğol kanunları (Üçok, C. Çev.). Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay.
• Anonim. (1982). Oğuz destanı (Reşideddin Oğuznâmesi) (Togan, Z. V. Çev.). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Anonim. (2008). Hududü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Mağrib (Duman, A. & Ağarı, M. Çev.). Minorsky. V. (Haz.). İstanbul: Kitabevi Yay.
• Aristakes Lastivertci. (1985). History (Bedroisan, R. İng. Terc.). New York.
• Başan, A. (2010). The Great Seljuks, (A History) London: Routledge.
• Beyhakî, Ebu’l Fazl Muhammed b. Hüseyin. (2019). Tarih-i Beyhakî (Lugal, N. Çev.). Hicabi Kırlangıç (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Bondarî. (1943). Irak ve Horosan Selçukluları tarihi (Burslan, K. Çev.). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Büyükcan Sayılır, Ş. (2012). Göçebelik, konar göçerlik meselesi ve coğrafi bakımdan konar göçerlerin farklılaşması. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/(1), 563-580.
• Cahen, C. (2000). Osmanlılardan önce Anadolu (Üyepazarcı, E. Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Divitçioğlu, S. (2015). Oğuz’dan Selçuklu’ya. İstanbul: Alfa Yay.
• Ebulgazi Bahadır Han. (1974). Şecere-i Terakkime .Ergin, M. (Haz.). İstanbul: Tercüman Yay.
• el-Hüseynî. (1999). Ahbarü’d Devleti’s-Selçukiyye (Lugal, N. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Gardizî, Abu Sa’id Abd al-Hayy. (2011). Ornament of histories (A history of the eastern Islamic lands AD 650-1041) (Bosworth, C. E. İng. Terc.). New York: I. B. Tauris.
• Göksu, E. (2019). Kutadgu Bilig’e göre Türk hükümdarlık sanatı. İstanbul: Kronik Yay.
• Gümüşçü, O. (2019). Yaylak ve Kışlak. İslam ansiklopedisi (C. Ek-2, s. 669-670). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Gündüz, T. (2017). Bozkırın efendileri. İstanbul: Yeditepe Yay.
• İbn Fazlan. (1975). Onuncu asırda Türkistan’da bir İslâm seyyahı İbn Fazlan seyahatnâmesi. Şeşen, R. (Haz.). İstanbul: Bedir Yay.
• İbn Kesir. (1994). el-Bidaye ve’n Nihaye, (Büyük İslam Tarihi) (C. 12) (Keskin, M. Çev.). İstanbul: Çağrı Yay.
• İbnü’l Esir. (1989). el-Kâmil fi’t Tarih (C. 9, 11) (Özaydın, A. Çev.). İstanbul: Bahar Yay.
• İbnü’l Verdî. (2017). Bir ortaçağ şairinin kaleminden Selçuklular (Alican, M. Çev.). İstanbul: Kronik Yay.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Selçuklular. İslam ansiklopedisi (C. 10, s. 353- 416). Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Kaşgarlı Mahmud. (1985-1986). Divan-ı Lügati’t Türk tercemesi (C. 1, 3) (Atalay, B. Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Köprülü, M. F. (1991). Osmanlı Devleti’nin kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Köprülü, M. F. (2005). Türkiye tarihi, Anadolu istilasına kadar Türkler. Ankara: Akçağ Yay.
• Köymen, M. A. (1976). Tuğrul Bey ve zamanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Köymen, M. A. (2016). Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihi, (Kuruluş Devri) (C. 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Kütük, A. (2020). Tuğrul ve Çağrı, saltanat ve sadakat. İstanbul: Selenge Yay.
• Merçil, E. (2020). Büyük Selçuklu Devleti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Mirhand. (2015). Ravzatu’s Safa fi Sireti’l Enbiya ve’l Mülük ve’l Hulefa, (Tabaka-i Selçukiyye) (Göksu, E. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Muhammed el-Hüseynî el Yezdî. (2020). Selçukluların hikâyesi (el-Uraza fi’l Hikayeti’s-Selcukiyye) (Çalışkan, M. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Nizamülmülk. (2018). Siyasetnâme, (Ayar, M. T. Çev.). İstanbul: İş Bankası Yay.
• Özçamça, S. (2007). Türklerin göçebeliği hakkında birkaç not. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, VII, 177-183.
• Özgüdenli, O. G. (2018). Selçuklular (C. 1). Ankara: İsam Yay.
• Peacock, A. C. S. (2005). Nomadic Society And The Seljuq Campaigns In Caucasia. Iran and the Caucasus, Vol. IX/(2), 205-230.
• Peacock, A. C. S. (2016). Selçuklu Devleti’nin kuruluşu (Yeni bir yorum) (Rona, Z. Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay.
• Peacock, A. C. S. (2020). Büyük Selçuklu İmparatorluğu (Özkan, A. Çev.). İstanbul: İletişim Yay.
• Piyadeoğlu, C. (2017). Selçuklu ve İsmâilî Kalesi Girdkûh. Türkiyat Mecmuası, XXVII/ (1), 249-257.
• Piyadeoğlu, C. (2019). Çağrı Bey. İstanbul: Timaş Yay.
• Ravendî. (1999). Rahatu’s-Sudûr ve Ayet-üs-Sürûr (C. 1) (Ateş A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Reşidüddin Fazlullah. (2011). Cami’ü’t Tevarih (Selçuklu tarihi) (Göksu, E. & Güneş, H.H. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Sıbt İbnu’l Cevzî. (2011). Mir’âtü’z-Zaman fi Tarihi’l Ayan’da Selçuklular (Sevim, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Sümer, F. (1969). Anadolu’ya yalnız göçebe Türkler mi geldi?. Belleten, XIV/ (96), 567-594.
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri, boy teşkilatı, destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Sümer, F. (2002). Kutalmış. İslam ansiklopedisi (C. 26, s. 480-481). İstanbul: TDV Yayınları.
• Sümer, F. (2012). Tuğrul Bey. İslam ansiklopedisi (C. 41, s. 344-346). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Spuler, B. (2011). İran Moğolları (Köprülü, C. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Taşağıl, A. (2003). Gök-türkler (C. 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Togan, A. Z. V. (2019). Umumi Türk tarihine giriş, (En eski devirlerden 16. asra kadar). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay.
• Turan, O. (2003). Türk cihan hâkimiyeti mefkûresi tarihi. İstanbul: Ötüken Yay.
• Turan, O. (2008). Selçuklular tarihi ve Türk-İslam medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yay.
• Urfalı Mateos. (2019). Urfalı Mateos vekayinâmesi (952-1156) ve Papaz Grigor’un zeyli (1136-1162) (D. Andreasyan, H. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.