TARİHİ ŞİİRLE DEĞERLENDİRMEK: AHBÂRÜ’D-DEVLETİ’S-SELCÛKIYYE’DE YER ALAN MANZÛMELERİN IŞIĞINDA XI.-XII. YÜZYILLARDA TÜRK-İSLÂM DÜNYASI

Yıl 2021, Sayı: 15, 87 - 126, 03.02.2022

Murat Öztürk Pınar Kaya Tan

https://doi.org/10.23897/usad.1067796

Öz

Manzûmelerin siyâsî, askerî ve sosyal tarih açısından değerlendirilmesi hâdiselerin edebî ve irfânî pencereden nasıl idrak edildiğini görmek adına bir fırsattır. V.-VI. (XI.-XII.) yüzyıllar arasında hüküm sürmüş, döneminin güçlü devletlerinden Büyük Selçukluların (431-552/1040-1157) ve 513 (1119) yılındaki Sâve Savaşı’ndan sonra tesis edilen Irak Selçuklu Devleti’nin tarihi üzerine Türkiye’de yapılmış kayda değer pek çok akademik çalışma bulunmaktadır. Bu minvalde, özelde Selçuklu ve genelde Ortaçağ tarihiyle ilgili bilimsel çalışmalar yapan araştırmacılar Sadruddîn el-Hüseynî’nin Ahbârü’d-Devleti’s-Selcûkıyye isimli eserinden sıklıkla istifâde etmektedirler. Bu yazının amacı; adı geçen eserde müellifin kaydettiği 18 manzûmenin sebeb-i te’lifinin tespiti ve bu manzûmelerdeki maddî bilgi unsurlarının diğer târihî kaynaklarla mukāyese yolu ile tetkik edilmesidir. Böylece edebî metinlerin ifâde kābiliyetinden faydalanarak vukū bulan hâdiselerin nasıl gerçekleştiğini anlamak mümkün olacaktır. Ayrıca bu metinlerde târihî hakîkatlerin ne kadar muhâfaza edildiğini tespit etmek Türk-İslâm dünyası hakkında yapılan bilimsel yayınlara yeni bir perspektif sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye, Sadruddîn el-Hüseynî, Selçuklular, manzûmeler, Türk-İslâm dünyası

EVALUATING HISTORY WITH POETRY: THE TURCO-ISLAMIC WORLD IN THE XITH AND XIITH CENTURIES IN THE LIGHT OF THE MANẒŪMAS IN AKHBĀR AL-DAWLA AL-SALDJŪQIYYA

Öz

In addition to enabling the verseses to read a period in terms of political, military and social history, it is an opportunity to benefit from such records in medieval historical sources and to catch how the events were perceived from a literary and wise perspective. There are many remarkable academic studies in Turkey on the history of the Great Saldjūḳids (431-552/1040-1157), one of the powerful states of the period, which ruled between the Vth-VIth (XIth-XIIth) centuries, and the Saldjūḳid State of ʻIrāḳ, which was established after the Battle of Sāvah in 513 (1119). In this respect, researchers who conduct scientific studies on Saldjūḳ and Medieval History in particular often benefit from Ṣadr al-Dīn al-Ḥusaynī’s work called Akhbār al-Dawla al-Saldjūqiyya. The aim of this article is to determine the causes of 18 manẓūmas recorded by the author in the aforementioned work and to examine the material information elements in these verseses by comparing them with other historical sources. Thus, it will be possible to understand how the events that took place took place by making use of the expressive ability of literary texts. In addition, determining how much historical truths are preserved in these texts will provide a new perspective to scientific publications about the Turco-Islamic world.

Anahtar Kelimeler

Akhbār al-Dawla al-Saldjūqiyya, Ṣadr al-Dīn al-Ḥusaynī, Saldjūḳids, manẓūmas, Turco-Islamic world

Kaynakça

• Alican, M. (2018). Selçuklunun öncü veziri Amîdülmülk Kündürî. İstanbul: Erdem Yay.
• Alptekin, C. (1989). Ali Küçük. İslâm ansiklopedisi (C. 2, s. 410). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ayaz, Q. (1985). An Unexploited source for the history of the Saljūqs: A Translation of and Critical Commentary on the Akbar al-Dawlat al-Saljūqiyya (Ph. D. dissertation). University of Edinburgh, Edinburgh.
• Azar Nasırabadi, G. (2020). Büyük Selçuklular Dönemi’nde Hemedan’ın siyasi tarihi. USAD, (12), 209-236.
• el-Azhari, Taef Kamal (1997). The Saljūqs of Syria: during the crusades 463-549 A. H./1070-1154 A.D. Berlin.
• Bâharzî, Ali b. Hasan. (1414/1993). Dümyetü’l-Kasr ve ‘usratü ehli’l-‘asr (C. 2). (Altuncî, M. Nşr.). Beyrut.
• Bosworth, C. E. (2004). al-Ḥusaynī. El2 (C. 12 suppl., p. 378.). Leiden: Brill
• Bündârî, (1943). Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-ʻusra Irak ve Horasan Selçukluları tarihi (Burslan, K. Çev.). İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Cahen, Cl. (1969). Selçuklu devri tarih yazıcılığı (Kaymaz, N. Çev.). TAD, VII/(12-13), 93-221.
• Çevik, A. (1995). Sultan Muhammed, Sultan Süleymanşah, Sultan Arslanşah Devrinde Irak Selçukluları Tarihi (548-572/1153-1176) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Demirci, M. (2019). Selçuklu veziri Amîdülmülk Kündürî ve Selçuklu dinî siyasetindeki yeri. SUTAD, (46), 221-239.
• Hacıgökmen, M. A. (2012). Türkiye Selçuklularında avcılık. Konya: Kömen Yay.
• Hamdullah el-Müstevfî (2018). Târîh-i Güzîde (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Hândmîr, (1317). Düstûrü’l-vüzerâ’ (Saîd-i Nefîsî Nşr.). Tahran.
• Hindûşah es-Sâhibî (1357). Tecâribü’s-selef (A. İkbâl Nşr.). Tahran.
• Hunkan, Ö. S. (2007). Türk hakanlığı Karahanlılar (766-1212). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay.
• el-Hüseynî, Sadruddîn Ali b. Nâsır (1933). Ahbârü’d-devleti’s-Selcukıyye (İkbal, M. Nşr.). Lahor.
• el-Hüseynî, Sadruddîn Ali b. Nâsır (1943). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukıyye (Lugal N. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• el-Hüseynî, Sadruddîn Ali b. Nâsır (2011). The history of the Seljuq State: A translation with commentary of the akhbar al-Dawla al-Saljuqiyya. (Bosworth, C. E. Trans.). London-New York. İbn Ebû Usaybia. (t.y). Uyûnü’l-enbâ fî tabakāti’l-etıbbâ (Dâru mektebetü'l-hayât Nşr.). Beyrut.
• İbn Hallikân. (1397/1977). Vefeyâtü’l-aʻyân (C. 1-5). (Abbas, İ. Nşr.). Beyrut.
• İbn Kesîr. (1995). el-Bidâye ve’n-Nihâye büyük İslâm tarihi (C. 12). (Keskin M. Çev.). İstanbul.
• İbnü’l-Adîm. (1982). Buğyetü’t-taleb fî târîh-i Haleb biyografilerle Selçuklular tarihi (Sevim, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• İbnü’l-Adîm. (1417/1996). Zübdetü’l-haleb min târîhi Haleb (Halîl el-Mansûr Nşr.). Beyrut.
• İbnü’l-Cevzî. (1992). el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (C. XVI-XVIII). (Atâ, [Muhammed Abdülkādir]- Atâ, [Mustafa Abdülkādir] Nşr.). Beyrut.
• İbnü’l-Esîr. (1424/2003). el-Kâmil fi’t-târîh (C. 8). (ed-Dakkâk, M. Y. Nşr.). Beyrut.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fi’t-târîh (C. 10-11). (Özaydın, A. Çev.). İstanbul: Bahar Yay.
• İbnü’l-Ezrak el-Fârikī. (1992). Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid: Kısmü’l-Artukıyyîn Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı) (Savran, A. Nşr.). Erzurum.
• İbnü’l-Kalânisî. (1908). Zeylü Târîhi Dımaşk (Amedroz, H. F. Nşr.). Beyrut.
• İkbal, Abbâs. (1338). Vezâret der ʻAhd-i Selâtîn-i Büzürg-i Selcûkī, (M. Takī Dânişpejûh-Yahyâ Zükâ’ Nşr.). Tahran.
• İzgi, C. (1994). Ebîverdî. İslâm ansiklopedisi (C. 10, s. 76-77). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kafesoğlu, İ. (1973). Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Kaya, P. (2017). Arslanşah ve II. Tuğrul Dönemi Irak Selçukluları Tarihi (1161-1194) (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Kaya Tan, P. (2020). Irak Selçuklu, Abbâsî hilâfeti ve Büyük Selçuklu üçgeninde kudretli Hille Emîri: Dübeys b. Sadaka. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (16), 225-249.
• Kaymak, S. (2014). Abbasi Halifesi el-Kaim Biemrillah ve Dönemi (1031-1075) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Kesik, M. (2021). Selçuklu müesseseleri ve medeniyeti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Kesik, M. (2018). Büyük Selçuklu Devleti veziri ve Türk tarihinin önemli devlet adamlarından Nizâmü’l-Mülk. USAD, (8), 53-81.
• Kızıltaş, E. (2018). Amîdülmülk el-Kündürî ve Büyük Selçuklu Devleti’ne Hizmeti (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Konukçu, E. (1992). Balasagun. İslâm ansiklopedisi (C. 5, s. 4). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Köymen, M. A. (1976). Tuğrul Bey ve zamanı. İstanbul: MEB Yay.
• Köymen, M. A. (1984). Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihi, ikinci imparatorluk devri (C. 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Köymen, M. A. (2001). Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihi, Alp Arslan ve zamanı (C. 3). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Köymen, M. A. (2018). Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk ve târihî rolü. S. Tarifci, K. K. Kaya (Haz.), Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen toplu makaleler (C. 2, s. 131-143.). Ankara.
• Kummî. (1363). Târîhu’l-vüzerâ’ (M. Takī Dânişpejûh Nşr.). Tahran.
• Kütübî. (1973). Fevâtü’l-Vefeyât (C. 2). (Abbas, İ. Nşr.). Beyrut.
• Merçil, E. (1991). Fars Atabegleri Salgurlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Merçil, E. (2011). Selçuklular’da saraylar ve saray teşkilâtı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Merçil, E. (2015). Selçuklular zamanında dîvân teşkilâtı (merkez ve eyalet dîvânları). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Merçil, E. (2009). Salgurlular. İslâm ansiklopedisi (C. 36, s. 29-31). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Mîrhând. (1339). Ravzatü’s-safâʾ fî sîreti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-hulefâʾ (C. 4). Tahran.
• Öğün Bezer, G. (2000). Begteginliler Erbil’de bir Türk beyliği (526-630/1132-1253). İstanbul: Türk Gençlik Vakfı Yay.
• Öğün Bezer, G. (2000). İldeniz, Şemseddin. İslâm ansiklopedisi (C. 22, s. 81-82). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Öğün Bezer, G. (2009). Sungur. İslâm ansiklopedisi (C. 37, s. 527-528). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (1990). Sultan Muhammed Tapar devri Selçuklu tarihi (498-511/1105-1118). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Özaydın, A. (2001a). Sultan Berkyaruk devri Selçuklu tarihi (485-498/1092-1104). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
• Özaydın, A. (2014). Selçuklular döneminde Nakîbü’n-Nukabâların siyâsî, idârî ve içtimâî hayattaki rolleri: Tırâd b. Muhammed ve oğlu Ali b. Tırâd el-Kureşî el-Hâşimî el-Abbâsî ez-Zeynebî örneği. TYB Akademi: Osman Turan ve Selçuklular, (12), 101-114. Özaydın, A. (2001b). Kāim-Biemrillâh. İslâm ansiklopedisi (C. 24, s. 210-211). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2002). Kündürî. İslâm ansiklopedisi (C. 26, s. 554-555). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2004). Mezyedîler. İslâm ansiklopedisi (C. 29, s. 550-551). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2006). Muktefî-Liemrillâh. İslâm ansiklopedisi (C. 31, s. 145-146). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2007a). Nizâmülmülk. İslâm ansiklopedisi (C. 33, s. 194-196). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2007b). Rebîbüddevle. İslâm ansiklopedisi (C. 34, s. 501). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2008). Sadaka b. Mansûr. İslâm ansiklopedisi (C. 35, s. 385-387). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özaydın, A. (2012). Tutuş. İslâm ansiklopedisi (C. 41, s. 446-449). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özel, A. (2008). Sadrüşşehîd. İslâm ansiklopedisi (C. 35, s. 425-427). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özgüdenli, O. G. (1994). Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar: Katavan savaşı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Özgüdenli, O. G. (2004). Selçuklu-hilâfet münasebetlerinde bir dönüm noktası: Halife el-Müsterşid’in katli meselesi. Tarih Dergisi, (39), 1-35.
• Özgüdenli, O. G. (2006). Müsterşid-Billâh. İslâm ansiklopedisi (C. 32, s. 145-147). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özgüdenli, O. G. (2016). Hüseynî, Ali b. Nâsır. İslâm ansiklopedisi (Ek-I, s. 572-573). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Özkuzugüdenli, B. (2014). Hasan-ı Yezdî’nin Câmiʻu’t-Tevârîh-i Hasenî İsimli Eserinin Selçuklular Kısmı (Giriş-Farsça Metin-Türkçe Tercüme) Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Öztürk, M. (2019a). Irak Selçuklu Devleti atabegleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Öztürk, M. (2019b). Bilâdü’ş-Şâm’daki Haçlı tehlikesine karşı sesini duyuramayan kadı, âlim, sefir: Ebû Saʻd el-Herevî. USAD, (11), 153-170.
• Paydaş, K. (2005). Büyük Selçuklu Devleti kumandanlarından Urfa Fatihi Bozan Bey. Türk Dünyası Araştırmaları, (156), 75-81.
• Piyadeoğlu, C. (2017). Sultan Alparslan fethin babası. İstanbul: Kronik Yay.
• Râvendî. (1999). Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr - gönüllerin rahatı ve sevinç alâmeti (C. I-II). (Ateş, A. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Renterghem, V. V. (2011). Social and urban dynamics in Baghdad during the Saldjūq period (mid. Vth/XIth-mid. VIth/XIIth c.). İslâm Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) içinde (C. I, s. 171-192.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî. (2010). Cami’ü’-t-Tevârih Selçuklu Devleti (Göksu E.- Güneş H. H. Çev.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Safedî. (2004). el-Vâfî bi’l-vefeyât (C. XVII). (Karawulsky, D. Nşr.). Wiesbaden.
• Salman, H. (1973). Karluklar (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Salman, H. (2014). Katavân Savaşı’nda Karlukların rolü. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/(2), 69-77.
• Salman, H. (2001). Karluklar. İslâm ansiklopedisi (C. XXIV, s. 509-510). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Sarmış, İ. (1998). Haysa Beysa. İslâm ansiklopedisi (C. XVII, s. 79-80). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Sevim, A. (1989). Suriye-Filistin Selçuklu devleti tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Sevim, A. (1990). Ünlü Selçuklu komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. (1998). Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’z-zamân fî tarihi’l-âyân adlı eserindeki Selçuklularla ilgili bilgiler II Sultan Alp Arslan dönemi. (Sevim, A. Çev.). Belgeler, XIX/(23), 1-51.
• Strange, G. Le. (1900). Baghdad during the Abbasid caliphate. Oxford.
• Sübkî. (1383-1396/1964-1976). Tabakātü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ (C. 5). (Abdülfettâh M. el-Hulv-Mahmûd M. et-Tanâhî Nşr.). Kahire.
• Sümer, F. (2005). Muhammed b. Mahmûd. İslâm ansiklopedisi (C. 30, s. 552-553). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Süyûtî. (1424/2003). Târîhu’l-hulefâ’. Beyrut.
• Şeşen, R. (1993). Dârülhilâfe. İslâm ansiklopedisi (C. 8, s. 538-539). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Şeşen, R. (2000). İmâdüddin el-İsfahânî. İslâm ansiklopedisi (C. 22, s. 174-176). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Talu, M. (1991). Bâharzî, Ali b. Hasan. İslâm ansiklopedisi (C. 4, s. 474). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Taneri, A. (1967). Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezîrlik. TAD, V/(8-9), 75-186.
• Taşağıl, A. (2001). Karahıtaylar. İslâm ansiklopedisi (C. 24, s. 415-416). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Uluçam, A. (1991). Âzamiye Külliyesi. İslâm ansiklopedisi (C. 4, s. 301-302). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yâkūt el-Hamevî. (1397/1977). Muʻcemü’l-büldân (C. 2, 4). (Dâru Sâdır Nşr.). Beyrut.
• Yazıcı, T. (1998). Hemedan. İslâm ansiklopedisi (C. 17, s. 183-185). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî. (2004). Selcûknâme (Morton, A. H. Nşr.). London.
• Zehebî, (1417/1996). Siyeru aʻlâmi’n-nübelâʾ (C. 15, 18). (Şuayb el-Arnaût-Muhammed Naîm el-Araksûsî Nşr.). Beyrut.