GÖKTÜRKLERDEKİ “KUT” İLE SASANİLERDEKİ “FARRAH” (XVARRAH) KAVRAMLARI ARASINDAKİ BENZERLİKLER

Yıl 2023, Sayı: 17, 113 - 134, 25.01.2023

Ali Hüseyin Toğay Roozbeh Zarrınkoob

https://doi.org/10.23897/usad.1242052

Öz

Miladi 6. yüzyıldan itibaren Orta Asya bölgesinde görünmeye başlayan ve kısa sürede büyük bir imparatorluğa dönüşen Göktürkler, çağın bir diğer etkili devleti olan Sasaniler ile ticari ve siyasi ilişkiler kurmuştur. Göktürklerin o dönemde göçebe bir medeniyet sürmesi, Sasanilerin ise yerleşik bir hayata sahip olmasına rağmen iki devletin hakimiyet anlayışları arasında bazı ortak benzerliklerin olduğu anlaşılmaktadır. Bilhassa devlet mekanizması ve siyasi gücün kullanımını meşrulaştıran, Farrah ve Kut gibi kavramlar buna örnektir. Farrah kelimesi; saadet, mutluluk, talih ve şans gibi manalara gelmektedir. Tabii Farrah kavramı bu anlamları dışında daha çok Sasani şahlarının, devleti ve millet idare etmek için Ahura Mazda tarafından kendilerine verildiğine inanılan siyasi ve dini gücü ifade ederdi. Eski Türklere özgü olan Kut kavramı da Farrah kelimesine benzer anlamlara gelmekle birlikte, Göktürk Kağanlarının kontrol ettikleri devlet ve o devleti oluşturan millet unsurunu iyi şekilde yönetmek için Kök Tengri tarafından kendilerine itâ edildiğini düşündükleri tanrısal bir gücü temsil etmekteydi. Bu çalışma, tarihte ilk Türk devleti olarak bilinen Asya Hunlarından Göktürklere intikal eden Kut kavramı ile Farrah arasında ne gibi benzerlikler olduğu konusunu sınırlı kaynaklar ışığında ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sasaniler, Göktürkler, Farrah, Kut

THE SIMILARITY BETWEEN THE CONCEPTS OF “KUT” IN GOKTURKS AND “FARRAH” (XVARRAH) IN SASSANIDS

Öz

The Gokturks, which began appearing in the Central Asian region in the 6th century AD, turned into a tremendous political power within a short time and started to establish commercial and political relations with another influential state of the age, i.e., the Sassanids. Although the Gokturks had a nomadic civilization at that time and the Sassanids had a settled life, it is understood that there are some common similarities between the understanding of domination of the two states. In particular, concepts such as Farrah and Kut, which legitimize the use of state machinery and political power, are examples of this. The word “Farrah” means happiness, luck, felicity, and good fortune. However, besides these meanings, this concept mainly refers to the political and religious power that Ahura Mazda gave to the Sassanid shahs to run the state and nation. Although the concept of “Kut” has the same meaning as the word “Farrah”, it represents a divine power that was believed to be given to the Gokturks Khagan by Kök Tengri to manage the nation element of the state. This study aims to reveal the similarities between the concept of Kut, which was transferred from the Asian Huns to the Gokturks, known as the first Turkish state in history, and Farrah, in the light of limited sources.

Anahtar Kelimeler

Sassanids, Gokturks

Kaynakça

• Maksudi, A.S. (1974). Türk tarihi ve hukuk. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Bailey, H. W. ( 1791). Zoroastrian problems in the ninth-century books. Oxford: Clarendon Press. Barthold, V.V. (2004). Orta Asya Türk tarihi hakkında dersler (Dağ, H. Haz.). Ankara: Çağlar Yay.
• Beyoğlu, A. Ali. (2020). Eski Türklerde kut ve töre bağlamında hükümranlığın hududları. Turkish Journal of History, 71, 29-50. Bilge, E. (1996). Orhun Abideleri hakkında Türkiye’deki ilk bilgiler. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı. 3. 409-422.
• Bombacı, A. (1953). Kutadgu Bilig hakkında bazı mülahazalar. 60. Doğum yılı münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı. Ankara :Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yay , 60. 65-75.
• Boyce, M. (1979). Zoroastrians their religious beliefs and practices. London: Routledge.
• Caferoğlu, A. (1964). Türk dili tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Carter, V. F. ( 2005). The Turks in world history, Oxford: University Press.
• Caşteğin, T. (2019). Kırgız kültüründe kut kavramının özellikleri. Türk Dünyası Dergisi, 47, 245-257.
• Clauson, G. ( 1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish (EDPT)” Söz Dizini / The Word Index of the “An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Cetury Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• Chavannes, E. (2007). Çin kaynaklarına göre Batı Türkleri (Koç, M, Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Christopher, B. ( 1993). On the Royal Clan of the Turks. The Tibet Empire in Central Asia. Princeton University Press.
• Çoruhlu Y. ( 2010). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Dobrovits, M. ( 2006). They called themselves Avar" – considering thepseudo- Avar Question InTheWork Of Theophylaktos”, Ēran ud Anērān, Studies Presented to BorisIl’ič Maršak on the
• Occasion of His 70th Birthday, Venice: Libreria Editrice Cafoscarina. 175-185. Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde unvan ve terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Donuk, A. (1990). Türk hükümdarı. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Doerfer, G. ( 1975). Türkische und mongolische elemente im neupersischen: Türkische elemente im neupersischen. Wıesbaden: Franz Steıner Verlag Gmbh.
• Ergin, M. (2003). Orhun âbideleri. İstanbul: Hisar Yay.
• Gabain, V. (1988). Eski Türkçenin grameri (Akalın, M. .Çev.). Ankara: TTK Yay. Gnoli, Gh. Farr(ah). Encyclopaedia İranica . https://iranicaonline.org/articles/farraH/
• Golden, P. B. ( 2011). Central Asia in world history. Oxford : Oxford University Press.
• Golden, P. B. ( 1992). An introduction to the history of the Turkic peoples. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Göbl, R. (1983). Sasanian coins, The Seleucid, Partian and Sâsânîan period. The Cambridge History Of İran, III/(2). 322-343. Humbach, H. & Skjærvø. (1983). The Sassanian inscription of Paikuli. III/(1). 1-55. Radlov, V. V. (2008). Türklük ve Şamanlık (Temir, A. Andaç, T. Uğurlu, N. Çev.). İstanbul: Örgün Yay.
• Gökalp, Z. ( 1995). Türk Medeniyet Tarihi. Ankara: Ötüken Yay.
• Gumilëv, L. N. (2011). Eski Türkler, (Batur, A. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• İsenbige T. & Gülnar K. &, Cahide B. ( 2005). Eski Tang tarihi-Çin kaynaklarında Türkler. Ankara: TTK Yay.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Kutadgu Bilig ve kültür tarihimizdeki yeri. İstanbul: Kültürü Kaynak Eserleri Serisi.
• Köprülü, F. (1980). Türk edebiyatı tarihi. Ankara: Ötüken Yay.
• Kafesoğlu, İ. ( 1977). Türk milli kültürü. Ankara: Ötüken Yay.
• Kalafat, Y. ( 2019). Türk halk inançlarından mitolojiye kut bağlamında mesken-aile ve aile değerleri. İstanbul: TDBB Yay.
• Koca S. (2002). Devlet meclisi ve kurultay. Türkler Ansiklopedisi (C. 2, s. 823-844). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Klyashtorny, S. G. ( 2006). Ancient Turk Rock ınscriptions in the Talass Ala-TooA Sogdian word in an Old Turk ınscription. Ēran ud Anērān, Studies Presentedto BorisIl’ič Maršak on the Occasion of His 70th Birthday. Venice: Libreria Editrice Cafoscarina. 367-371.
• Kaşgarlı, Mahmut. (1992). Divanü Lûgat-it-Türk (Atalay, B. Haz.). Ankara: TTK Yay.
• Kaçalin, M. S. ( 2007). Orhon Kitabeleri. İslam Ansiklopedisi ( C. 33, s. 390-393). Ankara: DİA Yay. Kent, R.G. (1953). Old Persian: grammar, texts. Lexicon: American Oriental Society. Lubotsky, Alexander, Avestan xvarənah-: the etymology and concept. Spracheund Kultur. Akten der X. Fachtagung der Indo german ischen Gesell schaft In nsbruck, (ed. W. Meid), Vol: 22.-28. 1996.
• Lukonin, V. G. (1983). Political, social and administrative institutions, taxes and trade. The Seleucid, Partian And Sâsânîan period, The Cambridge History Of İran, 3(2). 681-741. MacKenzie, D. N. (1971). Concise Pahlavi dictionary. London: Routledge Press.
• Malandra, W. (1983). An ıntroductionto Ancient Iranian religion reading from Avesta and the Achaemenid inscriptions. Minnesota: University of Minnesota Press. Nyberg, H. S. 81974). A manual of Pahlavi. Harrassowitz.
• Ögel, B. ( 1971). Türk kültürünün gelişme çağları. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi..
• Ögel, B. ( 1989). Türk mitolojisi, Ankara: TTK Yay. Ögel, B. (2002). Devlet meclisi ve kurultay. Türkler Ansiklopedisi (C. 2, s. 874-887). Ankara: Yeni Türkiye Yay. Poppe, N.(1964). Bashkir Manual, Bloomington: Indiana University Press.
• Rásonyi, L. ( 2007). Tarihte Türklük (Koşay, H. & Andaç, T & Uğurlu., N. Çev.). İstanbul: Örgün Yay. Roux, J. P. (1999). Eskiçağ ve ortaçagda Altay Türklerinde ölüm (Kazancıgil, A. Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları. Roux, J. P. (2011). Eski Türk mitolojisi (Musa Yaşar Sağlam, M.Y, Çev.). İstanbul: Bilge Su Yay.
• Servet D. (1999). Kök Türkler. İstanbul: YKY Yay. Shahbazi, A. S. ( 19809. An achaemenid symbol II. Farnah ‘(God Given) fortune’ symbolised. AMI, N.F. 13. 119-147. Soudavar, A. Farr(ah) ii. iconography of Farr(ah) XᵛArǝnah. Encyclopædia Iranica, online edition, 2016, available at http://www.iranicaonline.org/articles/farr-ii-iconography. Soudavar, A. 82003). The Aura Of kings legitimacy and divine sanction in Iranian kingship, bibliotheca Iranica ıntellectual traditions series. California: Mazda Publishers.
• Turgunbayer, C. ( 2018). Kırgız kültüründe kut kavramının özellikleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 41. 246-247.
• Taşağıl, A. ( 2004). Göktürkler I-II-III. Ankara: TTK Yay.
• Taşağıl, A. ( 2013). Kök tengri’nin çocukları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay. Tekin, Talat, Irk Bitigthe book of omens, Harrassowitz Verlag · Wiesbaden, 1993. Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Indiana University Press. Tekin, T. (1995). Orhon Yazıtları: Kül Tigin,
• Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Bilge Su Yay. Thomsen,W. (1935). Mogolistanda Türkçe kitabeler. Türkiyat Mecmuası, III, 81-118.
• Yusuf Has Hacip. (1991). Kutadgu Bilig (Arat, R.R. Haz.). Ankara: TTK Yayınları.
• Zola, L. ( 2012). The Revival of Shamanism, Shamansand Contemporary Art: The Case of the Sakha Republic (Yakutia)1, Shaman, 20/1. 157-174.