Ardabil Under Seljuk Rule: The Gateway to the Caucasus

Yıl 2024, Sayı: 21, 57 - 78, 31.12.2024

Hatice Aksoy

https://doi.org/10.23897/usad.1541117

Öz

The city of Ardabil, which had always been the administrative center of the Azerbaijan region throughout medieval history, was in the hands of the Rawadis when the Great Seljuks came to the region. Ardabil and its surroundings first came under the control of the Oghuz Turks migrating westward, and then the Seljuks. After the weakening of the central authority of the Great Seljuks, the city came under the rule of the Iraqi Seljuks, and was the scene of struggles for dominance between Armenians, Georgians and Seljuks during this period. During these struggles, it was briefly subjected to Georgian invasion and was destroyed.
Having a suitable climate and geography for nomads, Ardabil was the region used as summer pasture and winter quarters by Turkmens moving westwards. In particular, the mountains surrounding the city of Ardabil provided the summer pastures of the Seljuk Turkmens, and the Mugan Plain provided their winter quarters. In addition, the city of Ardabil, located at the junction of the Transcaucasian, Georgian and Anatolian passes, has always served as a garrison and center for military expeditions. Although it did not play a central role during the Great Seljuk and Iraqi Seljuk States, expeditions to Anatolia, the Caucasus and the south were directed from here. However, since it was located in the border region during the Seljuk period, it was governed by powerful and broadly authorized governors. The desire of these governors to become stronger and act independently also brought about a power struggle within the state.
In this study, the political, administrative, and military significance of the city of Ardabil during the periods of the Seljuks Empire and the Iraqi Seljuks is examined. The study aims to explore Ardabil's administrative structure, its suitability for the nomadic summer and winter quarters lifestyle, how it became a center for Turkmen tribes, and its role under Seljuk rule in detail. Within this scope, the geopolitical importance of Ardabil, its situation during Georgian invasions, and the activities of Seljuk governors and Turkmen leaders in the region are analyzed. The research utilizes primary sources and academic literature on Seljuk history to analyze the historical events of the period and their impact on the region. Through this approach, the study seeks to reveal Ardabil's place within the Seljuk State and the role of the region in the political dynamics of the era.

Anahtar Kelimeler

Ardabil, Great Seljuk State, Iraqi Seljuk State, Azerbaijan, Atabegs

Selçuklu Yönetiminde Erdebil: Kafkasya’ya Açılan Kapı

Öz

Orta Çağ tarihi boyunca Azerbaycan bölgesinin her daim idarî merkezi olan Erdebil şehri, Büyük Selçuklular bölgeye geldiğinde Revvâdîlerin elinde idi. Erdebil ve civarı önce batıya göç eden Oğuzların, ardından da Selçukluların kontrolüne girmiştir. Büyük Selçukluların merkezî otoritesinin zayıflamasından sonra Irak Selçuklularının hâkimiyetine giren şehir, bu dönemde Ermeni, Gürcü ve Selçukluların arasındaki hâkimiyet mücadelelerine sahne olmuştur. Bu mücadeleler içinde kısa bir süre Gürcü istilasına maruz kalmış ve tahrip edilmiştir.
Konargöçerler için uygun bir iklim ve coğrafyaya sahip olan Erdebil, batıya doğru hareket eden Türkmenlerin yaylak ve kışlak olarak kullandıkları bölge olmuştur. Özellikle Erdebil şehrinin etrafını çevreleyen dağlar, Selçuklu Türkmenlerinin yaylak alanları, Mugan Ovası ise kışlağını temin etmiştir. Ayrıca Transkafkasya, Gürcü ve Anadolu geçişlerinin kavşağında yer alan Erdebil şehri, her zaman askerî seferler için bir garnizon ve merkez görevi üstlenmiştir. Büyük Selçuklu ve Irak Selçuklu devletleri döneminde her ne kadar merkezî bir rol üstlenmemişse de Anadolu’ya, Kafkasya’ya ve güneye yapılan seferler buradan yönlendirilmiştir. Bununla birlikte Selçuklular döneminde sınır bölgesinde yer aldığından güçlü ve geniş yetkilerle donatılmış valiler tarafından yönetilmiştir. Bu valilerin güçlenip bağımsız hareket etme istekleri, devlet içerisinde bir iktidar mücadelesini de beraberinde getirmiştir.
Bu çalışmada, Büyük Selçuklular ve Irak Selçukluları döneminde Erdebil şehrinin siyasi, idari ve askeri açıdan önemi ele alınmıştır. Çalışma, Selçuklu döneminde Erdebil'in idari yapısını, yaylak-kışlak kültürüne uygunluğunu, bölgenin Türkmenler için nasıl bir merkez haline geldiğini ve Selçuklu yönetimindeki rolünü detaylı şekilde incelemeyi amaçlamaktadır. Bu kapsamda, Erdebil'in jeopolitik konumu, Gürcü istilaları karşısındaki durumu ve Selçuklu valileri ile Türkmen beylerinin etkinlikleri değerlendirilmiştir. Araştırmada, birincil kaynaklar ve Selçuklu tarihine ilişkin akademik literatür kullanılarak, dönemin tarihi olayları ve bunların bölgeye etkileri analiz edilmiştir. Bu yöntemle, Erdebil'in Selçuklu Devleti içindeki yerini ve bölgenin dönemin siyasi dengelerindeki rolünü ortaya koymak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erdebil, Büyük Selçuklu Devleti, Irak Selçuklu Devleti, Azerbaycan, Atabagler

Kaynakça

• Abû’l-Farac (1999). Gregory. Abû’l-Farac tarihi, I, (Doğrul, Ö. R. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aksoy, H. (2024), İlhanlılar döneminde ve sonrasında Erdebil (XIII ve XIV yüzyıllar) (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2017). Azerbaycan şehirlerine yapılan Gürcü taarruzları (11ve 12. yüzyıllar). Alpaslan Demir & Tuba Kalkan& Eralp Erdoğan (Ed.), Türk tarihine dair yazılar II (s. 47-56). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2021). Selçuklular döneminde Tebriz. Umut Başar (Ed.), T.C. Dışişleri Bakanlığı Tebriz Başkonsolosluğunun kuruluşunun 100. yılı (s. 37-49). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Baba Seferî (1371 hş.). Erdebil der gozergâh-i târih, I, Dânişgâh-ı Azadî İslamî.
• Bakır, A. & Altungök, A. (2015). Erken Ortaçağlarda Tebriz. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX/1, 63-99.
• Bala, M. (1993). Erdebil. İA. ( C. IV, S. 288-293). İstanbul.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin (2019). Târîh-i Beyhakî, (Lügal, N. Terc.). (Kırlangıç, H. Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Blaga, R. (1997). İran halkları el kitabı.
• Bosworth, C. E. , X. De Planhol, Weaver M. E. & Medley, M. (2011). Ardabil, Encyclopædia Iranica, vol. II, fasc. 4, 357-365.
• Buniyatov, Z. M. (1991). Azerbaycan. DİA, ( C. IV, s. 319). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Burgu, A. (2024). Abbâsî İmparatorluğu’nun çöküşü –Vezir İbnü’l-Furât ailesinin mali politikaları ve iktidar kavgaları. İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
• Bündârî (2016). Irak ve Horasan Selçukluları tarihi, (Bursan, K. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Cûzcânî, Minhâc-i Sirâc (2015). Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar, (Göksu, E. Terc. ve Not.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Hüseynî (1999). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Lügal, N. Çev.) . Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Garthwaite, G. R. (2011). İran tarihi, (Aytuna, F. Çev. ). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn b. Hümâmüddîn Hüseynî. (t.y.). Tarih-i habîbü’s-siyer fî ahbâr-ı efrâd-ı beşer, IV, İntişârât-ı Hayyâm, Merkez-i Tahkikât-ı Rayane-yi Kaime-i İsfahan.
• İbn Bezzâz Erdebilî (1994). Safvetü's-Safâ, (Tabâtabâî, M. Ed.), Tebriz.
• İbnü’l-Esîr (1987). el-Kâmil fi’t-tarih, (C. IX). (Özaydın, A. Çev.). İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Verdî (2017). Selçuklular, (Alican, M. trc. ve not.).İstanbul: Kronik Kitap.
• Kayhan, H. (2018). Azerbaycan Atabeyliği’nin kuruluşu ve Atabey İldeniz. Türkiyat Mecmuası, XXVIII/ (1). s. 45-65.
• Kayhan, H. (2021). Irak Selçuklu devleti. İslam tarihi ve medeniyeti-Selçuklular-. (C.X, s. 143-165). (Ayönü, Y., Ersan, M. Ed.), İstanbul: Siyer Yayınları.
• el-Kazvinî, Zekeriya b. Muhammed b. Mahmud (1960/1380), Asâr el-bilâd ve Ahbâr el-İbâd, Beyrut; Dâr-ı Sadr.
• Kazvinî, Hamdullah Müstevfî-yi (2018). Târih-i Güzide, (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Klausner, C. L.(2019). Selçuklularda vezirlik, (Baş, M. F., Tarifci, S. Çev.). İstanbul: Kronik Kitap.
• Köymen, M. A. (2023). Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihi çerçevesi içinde Sancar’ın Meliklik devri, (Tarifci, S. Yay. Haz.) . Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Merçil, E. (1975). Emîr Savtegin. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi. 6. İstanbul. s. 63-74.
• Merçil, E. (2013). Selçuklularda zengin Emîrler. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII/(1). s. 193-207.
• Minorsky, V. (1953). Studies in Caucasian History. Cambridge.
• Mîr Yahya b. Abdüllatif el-Hüseynî el-Kazvinî (1314). Lübbu’t-Tevârîh, (Tahranî, S. C. Neşr.). Tahran: İntişârât-ı Müessese-i Hâver.
• Mosiaşvili, V. (2019). XI. yüzyıl ortalarında Selçuklular ve Gürcüler. İbrahim Tellioğlu & Roin Kavrelişvili (Ed.), Orta Çağda Türk-Gürcü İlişkileri (s. 410-418). Gori: Gori Devlet Üniversitesi Basımevi.
• Muhammedoğlu, A. S. (1995). Erdebil. DİA. (C. XI, s. 276-277) . İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mustafayev, B. (2018). Ortaçağ Kafkas ticaret yollarında Arran ve Berde’nin konumu. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, III/(2). s. 15-49.
• Nәcәf, Ә. N. (2020). Azәrbaycan Sәlcuqları Yaqutilәr (1043-1103), Bakı: Çapar Yayınları.
• Nesevî, Muhammed b. Ahmed (2021). Celâleddin Hârizmşah biyografisi. (Asım, N. Trc.). (Demirci, M. Yay. Haz.), Konya.
• ÖRS, D. (1992). Tarih-i Olcaytu (İnceleme ve Çeviri) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Özaydın, A. (1991). Arrân. DİA, (C. III, s. 394-395) . İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2013). Selçuklular (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi [1040-1157]) I, İstanbul: İSAM Yayınları.
• Öztürk, M. (2008). Selçuklu Emîri Hasbeg b. Belengirî. Prof. Dr. Işın Demirkent anısına / In memory of Prof. Dr. Işın
• Demirkent, (Özaydın, A. vd., Ed.). İstanbul: Dünya Yayınları, s. 463-473.
• Parlar, S. (2005). Türkler ve Kürtler –Ortadoğu’da iktidar ve isyan gelenekleri-. İstanbul: Bağdat Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2013). Selçuklu hanedanının önemli bir mensubu: İbrahim Yınal. Türkiyat Mecmuası, XXIII/ (2). s. 117-143.
• Piyadeoğlu, C. (2014). Selçuklular’ın kuruluş hikayesi Çağrı Bey, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2021). Büyük Selçuklular devleti. İslam tarihi ve medeniyeti-Selçuklular-, C.X, (s. 17-102). (Ayönü, Y., Ersan, M. Ed.), İstanbul: Siyer Yayınları.
• Sevim, A. (2011). Ünlü Selçuklu komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Solmaz, S. (2014). Selçuklu tarihini derinden etkileyen bir olay: Selçuklu-Yabgulu mücadelesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 35, s. 545-575.
• Sümer, F. (1989). Ahlatşahlar. DİA. (C. II, s. 24-28). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sümer, F. (2009a). Selçuklular. DİA. (C. XXXVI, s. 367-371). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sümer, F. (2009b). Irak Selçukluları. DİA. (C. XXXVI, s. 381). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sümer, F. (2024). Oğuzlar-Türkmenler (tarihleri-boy teşkilatı-destanları), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şen, M. E. (2019). Azerbaycan’da hüküm sürmüş bir Türk devleti: Sâcoğulları (IX-X. asır). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, VI/(5) (Yaqub Mahmudov 80. Yıl Armağan Sayısı), 134-163.
• Tezcan, M. (2019). Türk-Gürcü ilişkileri ve İpek Yolu. İbrahim Tellioğlu & Roin Kavrelişvili (Ed.), Orta Çağda Türk-Gürcü İlişkileri (s. 189-229). Gori: Gori Devlet Üniversitesi Basımevi.
• The Cambridge History of Iran, The Saljuq and Mongol Periods. (1968). ( V, J. A. Boyle Ed.), Cambridge University Press.
• Togan, Z. V. (1981). Umumî Türk tarihi’ne giriş, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tuysuz, C. (1997). Selçuklular döneminde Azerbaycan. (Yüksek Lisans Tezi) Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Urfalı Mateos vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un zeyli (1136-1162). (1987). (Andreasyan H. D. Çev.,
• Dulaurer, E., Yınanç, M. H. ) . Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Vezirof, Yusuf Bey (1338-1340), Tarihî, coğrafî ve iktisadî Azerbaycan, İstanbul: Şehzadebaşı: Evkâf Matbaası.
• Yinanç, M. H. (1944). Türkiye tarihi Selçuklular devri-i Anadolu’nun fethi. İstanbul: , Bürhaneddin Matbaası.