A Deylemı Commander Who Lived İn 10th Century: Mâkân b. Kâkî

Yıl 2025, Sayı: 22, 53 - 78, 30.06.2025

Cihan Gençtürk

https://doi.org/10.23897/usad.1632193

Öz

Ebû Mansûr Mâkân’s father (Kâkî) and uncles (Fîrûzân, Leylâ, Şîrec Vehsûdân) belonged to the Fûlâdwand tribe, one of the prominent tribes of the Deylemites. In the historical process, Mâkân and his family formed an alliance with the Zaydîs of Tabaristân and fought against the Sâmânîds, one of the main actors of the period, and Mâkân b. Kâkî distinguished himself during these struggles and appeared on the stage of history.
After the death of his uncle Leylâ b. Numan, who was the leader of the Deylemites, Mâkân b. Kâkî gathered the Deylemites around him. Afterwards, he increased his power and acted together with the Zaydîs of Taberistân in a struggle for sovereignty in Taberistân and dominated Âmul, one of the important cities of the region. He also expanded his sphere of influence by intervening in the intra-dynastic struggle for the throne that started after the death of Hasan b. Ali el-Utrûş, the leader of the Zeydîs of Taberistân. As a result of all these developments, he confronted the Sâmânîds and was defeated and expelled from Taberistân by Esfâr b. Şîreveyh, one of his former men who fought on their behalf. However, he did not give up his struggle and regained control first in Rey, one of the most important cities of the Jibâl region, and then in Taberistân. In the end, he had to fight with another Deylemite commander Merdâvîc b. Ziyâr for the control of these places and because of this struggle, he had to swear allegiance to the Sâmânîds. After this allegiance, Mâkân b. Kâkî, with the help he received from the Sâmânîds, established control over Taberistân, Cürcân and Kirmân, but later rebelled against the Sâmânîds and was killed in a battle at Ishakâbâd near Rey in 329 (940).

Anahtar Kelimeler

Esfâr b. Şîreveyh , Merdâvîc b. Ziyâr , Sâmânîds , Taberistân , Zeydîs of Taberistân.

Proje Numarası

yok

10. Yüzyılda Yaşamış Deylemli Bir Kumandan Mâkân b. Kâkî

Öz

Ebû Mansûr Mâkân’ın babası (Kâkî) ve amcaları (Fîrûzân, Leylâ, Şîrec Vehsûdân) Deylemliler’in önde gelen kabilelerinden Fûlâdvend kabilesine mensupturlar. Mâkân ve aile tarihi süreçte Taberistân’da hüküm süren Taberistân Zeydîleri ile ittifak kurarak, dönemin ana aktörlerinden olan Sâmânîler’e karşı mücadele etmiş, Mâkân b. Kâkî ise bu mücadeleler sırasında temayüz ederek tarih sahnesinde yer almıştır.
Mâkân b. Kâkî, Deylemliler’in lideri konumunda olan amcası Leylâ b. Numân’ın ölümünün ardından Deylemlileri kendi etrafında toplamıştır. Sonrasında ise gücünü artırarak Taberistân Zeydîleri ile birlikte hareket ederek Taberistân’da hâkimiyet mücadelesine girişmiş ve bölgenin önemli şehirlerinden olan Âmül’e hâkim olmuştur. Ayrıca Taberistân Zeydîleri’nin lideri olan Hasan b. Ali el-Utrûş’un ölümünün ardından başlayan hanedan içi çekişmelere müdahil olarak nüfuz alanını genişletmiştir. Tüm bu gelişmeler sonucunda Sâmânîler ile karşı karşıya gelmiş ve onlar adına savaşan eski adamlarından Esfâr b. Şîreveyh tarafından bozguna uğratılarak Taberistân’dan uzaklaştırılmıştır. Fakat mücadelesinden vaz geçmeyerek önce Cibâl bölgesinin önemli şehirlerinden olan Rey şehrinde, daha sonra da Tabersitân’da tekrar hâkimiyet sağlamıştır. En nihayetinde ise bu yerlerin hâkimiyeti için bir başka Deylemli kumandan Merdâvîc b. Ziyâr ile mücadele etmek sorunda kalmış ve bu mücadele sonucunda Sâmânîler’e biat etmek zorunda kalmıştır. Mâkân b. Kâkî bu biatin ardından Sâmânîler’den aldığı yardımla Taberistân başta olmak üzere Cürcân ve Kirmân’da hâkimiyet kurmuşsa da sonrasında Sâmânîler’e isyan etmiş ve 329 (940) yılında Rey yakınlarında bulunan İshakâbâd’da meydana gelen savaşta öldürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Cürcân , Esfâr b. Şîreveyh , Merdâvîc b. Ziyâr , Sâmânîler , Taberistân Zeydîleri , Taberistân

Etik Beyan

yok

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Âştîyanî, A. İ.&Pîrnîya, H. (1385 hş.). Târîh-i kâmil-i İran (ez guzeşte tâ be îmrûz) (C. II). (be ihtimâm-i Saîd Kâanî). Tahran: İntişârât-i Gülistâni Şâirân.
• Âzer, P. T. (1392 hş.). Deylemîyân der gostere-yi târîh-i İran (Hukûmethâ-yi mehellî, Âl-i Ziyâr, Âl-i Bûveyh). Tahran: İntişârât-i Sâzmâni Mutâla’a ve Tedvîn-i Kitâb-i Ulûm İnsânî-i Danişgâhhâ.
• Bosworth, C. E. (1991). Makân b. Kâkî. The Encyclopaedia of Islam (VII, s. 125). Leiden: E. J. Brill.
• el-Mesudî. (2005). Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher (C. IV). (Kemâl Hasan Mer’î, Tahkîk). Beyrut: el-Mektebetü’l Asrîyye.
• es-Sâbî. (1987). Kitâbu’l-münteza mine’l cüzi’l-evvel mine’l kitâbu’l-ma’rûf bi’t-Tâcî fî ahbâri’d Devleti’d Deylemiyye, (Ahbâru E’immeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde). (Wilferd Madelung, Neşr.). Beyrut.
• Fûlâdvend, İ. (1388 hş.). Deylemîyân ve Emîrân-i Fûlâdvend. Tahran: İntişârât-i Bünyâd-i Mevkûfât-i Mahmud Efşar.
• Gençtürk, C. (2021). İran Büveyhîleri (322-448/934-1056) (siyaset, idarî teşkilât ve sosyo-kültürel hayat). Erzurum: Fenomen Yayınları.
• __________. (2024). Deylemli kumandan Esfâr b Şîreveyh ve faaliyetleri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat ve Beşeri Bilimler Dergisi, (72), 49–56. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3720416.
• Gerdîzî. (1363 hş.). Zeynü’l ahbâr (Abdülhay Habîbî, Neşr.). Tahran: Dünyâ-yi Kitâb.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî. (1364 hş.). Târîh-i güzîde (Abdülhüseyin Nevâ’i, Neşr.). Tahran: Müessese-yi İntişârât-i Emîr Kebîr.
• Hândmîr. (1380 hş.). Târîh-i habîbü’s-sîyer fî ahbâri efrâdi’l-beşer (C. II). Muhammed Debîr Siyakî (Neşr.). Tahran: İntişârât-i Hayyâm.
• İbn Funduk (Ali b. Zeyd el-Beyhakî). (1317 hş.). Târîh-i Beyhak. Tahran: İntişârât-i Furûğî.
• İbn Haldûn. (2001). Târîhu İbn Haldûn (C. IV). (Halil Şehhâde-Süheyl Zekkâr, Neşr.). Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• İbn İsfendiyâr. (1396 hş.). Târîh-i Taberistân (C. I). (Abbâs İkbâl Âştîyânî, Neşr.). Tahran: İntişârât-i Esâtîr.
• İbn Miskeveyh. (2016). Tecâribü’l-ümem (Kıvameddin Burslan, Çev., Mehmet Şeker-Rıza Savaş-Süleyman Genç-Ali Ertuğrul, Haz.). Ankara: TTK Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1987). El-kâmil fî’t-târîh (C. VIII). (Muhammed Yûsuf ed-Dakkâr, Neşr.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye.
• ________. (2016). El-Kâmil Fî’t-Târîh (C. VI-VII). (Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Çev.). İstanbul: Ocak Yayıncılık. İslamî, H. (1390 hş.). Târîh-i Mâzenderân (C. I). Sârî: İntişârât-i Şelfîn.
• Madelung, W., (1975). The minor dynasties of Northern Iran. (R. N. Frye, Ed.) (C. IV). The Cambridge history of Iran içinde (s. 198-304). Cambridge: Cambridge University Press, Mar’aşî. (1345 hş.). Târîh-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân (Muhammed Cevâd Meşkûr, Muhammed Hüseyn Teshîbî, Muk.). Tahran: İntişârât-i Müessese-yi Matbûât-i Şark.
• Merçil, E. (1979). Sîmcûrîler II: Sîmcûr ed-Devâtî. Tarih Dergisi, (32), 71-88.
• ________.(1992). Bâvendîler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.5, s. 214-215). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Minorsky, V. (1932). La Domination des Dailamites, Publications de la Société des Études İranniennes et de L’art Persan, (3), 1-21.
• Nazım, M. (1972). Mâkân. İslam Ansiklopedisi (C. VII, s. 102-103). İstanbul: MEB.
• Rabino, H. L. (1365 hş.). Mâzerendân ve Esterâbâd (Gulâmali Vahîd Mâzenderânî, Trc.). Tahran: İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Rahmetî, M. K. (1392 hş.). Zeydîyye der İran. Tahran: Pijûhişkede-i Târîh-i İslâm.
• Strange, G. L. (2015). Doğu Hilafetinin memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya) (Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Târîh-i Sîstân (Anonim). (1381 hş.). (Muhammed Takî Behâr (Melik el-Şûera), Neşr.). Tahran İntişârât-i Mu’în.
• Tokuş, Ö. (2018). Taberistân Dağlarının Melikleri Bâvendîler (45‐750/665‐1349). Tarihin Peşinde, (20),421-453. https://www.tarihinpesinde.com/dergimiz/sayi20/M20_18.pdf.
• Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Yaşaroğlu, H. (2012). Taberistan Zeydîleri. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.
• __________. (2013). Zeydîler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. XLIV, s. 325). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zerrînkûb, A. (1377 hş.). Târîh-i merdum-i İran (ez yâyân-ı sâsânîyân ta pâyân-ı Âl-i Bûveyh), (C. II). Tahran: Müessese-yi İntişârât-i Emîr Kebîr.