The Influence of Avicenna’s Philosophy on the Establishment of the Philosophical Tradition in Anatolia During the Seljuk Period: Commentaries, Criticisms, Proponents, Discussions

Yıl 2025, Sayı: 22, 1 - 22, 30.06.2025

Mustafa Demirci

https://doi.org/10.23897/usad.1648635

Öz

Avicenna ushered in a new era in Islamic thought with his ideas and debates. Without understanding his ideas, Islamic thought cannot be fully mastered. However, in our time, Muslims have focused mainly on his works on medicine. However, as science is constantly evolving, old knowledge is rapidly aging. There is nothing like it in Aristotle’s book of physics today, but it is still new to philosophy. The same is true for Avicenna’s works: medical knowledge has now become a subject of history, but his philosophy is still alive. In this article, we follow the traces of Avicenna’s philosophical research in Seljuk Anatolia. Since this work is a study of history, the change in content of the philosophy of Avicennain 13th century Anatolia is not the main problem of this article. These problematics can be revealed and discussed by the studies in the field of philosophy written in Anatolia by philosophers. However, I must say that during this period, serious criticisms against Avicennadrew attention since he was thought to have religiousized the philosophical tradition and disrupted philosophy. This article aims to reveal the development and influence of this philosophy through the commentaries, criticisms and discussions around his thoughts on Avicenna’s works.

Anahtar Kelimeler

Avicenna , Seljuks , Anatolai , Islamic Philosofia , İşarat Tiradition

Selçuklu Dönemi Anadolu’da Felsefe Geleneğinin Oluşumunda İbn Sînâ Felsefesinin Etkisi: Yorumlar, Eleştiriler, Taraftarlar, Tartışmalar

Öz

İbn Sînâ, fikirleri ve tartışmalarıyla İslam düşüncesinde yeni bir çağ açmıştır. Onun fikirleri anlaşılmadan İslam düşüncesi tam anlamıyla kavranamaz. Ancak zamanımızda Müslümanlar daha çok onun tıp alanındaki eserlerine odaklanmışlardır. Ancak bilim sürekli geliştiği için eski bilgiler hızla eskimektedir. Bugün Aristoteles’in fizik kitabında buna benzer bir şey yoktur ama felsefe için hala yenidir. Aynı şey İbn Sînâ’nın eserleri için de geçerlidir: Tıp bilgisi artık tarihin konusu olmuştur ama felsefesi hala canlıdır. Bu yazıda İbn Sînâ’nın Selçuklu Anadolu’sundaki felsefi araştırmalarının izlerini takip ediyoruz. Bu eser bir tarih çalışması olduğu için 13. yüzyıl Anadolu’sunda İbn Sînâ felsefesinin içeriğindeki değişim bu makalenin temel problemi değildir. Bu sorunsallar, filozofların Anadolu’da felsefe alanında yazdıkları çalışmalarla ortaya çıkarılabilir ve tartışılabilir. Ancak bu dönemde İbn Sînâ’nın felsefi geleneği dinselleştirdiği ve felsefeyi bozduğu düşünüldüğünden kendisine yönelik ciddi eleştirilerin dikkat çektiğini söylemeliyim. Bu makale, İbn Sînâ’nın eserleri hakkındaki düşünceleri etrafında yapılan yorum, eleştiri ve tartışmalar aracılığıyla bu felsefenin gelişimini ve etkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn Sina , Selçuklular , Anadolu , İslam Felsefesi , İşarat Geleneği

Kaynakça

• Amidi, S. Keşf el-temvihat fi şerh el-tenbihat. Süleymaniye Library. Berlin, 5048; Süleymaniye Library. Carullah Efendi,1313; Süleymaniye Library. Laleli, 2519.
• Bağdadi, A. Kitabul Celi ve Hisab. Afyon Gedik Ahmed Paşa Library.17211.
• Bağdadi, A. Kitabu’n-Nasihateyn. Bursa İnebey Library. Hüseyin Çelebi, 823.
• Ebheri, E. Keşf el-hekaik fi tahrir al-dekaik. Ayasofya Library.2453.
• Ebheri, E. Zubdet al-esrar. Ayasofya Library. 2418.
• İbn Kemal, İlyas b. Ahmed. Keşfu’l-Akabe. Fatih Süleymaniye Library.5426.
• Nahcuvani, E. Şerhu’l-İşarat ve’t Tenbihat. Köprülü Library. 875; Nûruosmâniye Library.2689.
• Sadruşşerî'a. Şerhu Ta‘dili’l-‘Ulüm. Süleymaniye Library.Antalya Tekelioğlu,798.
• Semerkandî, Ş. Besaretu'l-Isharat. Köprülü Fazıl Ahmet Paşa Library.879; Süleymaniye Library.Carullah, 1308; Süleymaniye Library. Fatih,3195.
• Alper, Ö. M. (2014). VII/XIII. yüzyılda İbn Sînâcı gelenek: tenkit ve terkip arasında. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri içinde, Ankara: YBÜ Publications.
• Anawati, G. C. (1950). Müellefâtû İbn Sînâ. Kahire: Dârü’l-Maârif.
• Arslan H. (2006). İbni Sînâ ve Mevlânâ’nın Aşk Felsefelerinin Karşılaştırılması (Unpublished Master Thesis). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Baga, M. S. (2008). Şemsüddin Semerkandî ve Beşârâtü’l-İşârât Adlı Eserinin Tabîiyyât Bölümü: Tahkik, Tercüme ve Değerlendirme (Unpublished Master Thesis). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Bayat, A. H. (1988). Mevlânâ’nın dostlarından Tabib Ekmeleddîn Müeyyed el-Nahçuvanî. Selçuk Üniversitesi III. Milli Mevlânâ Kongresi Tebliğler Kitabı içinde( 231-247). Konya.
• Bayram, M. (2001).Türkiye Selçukluları döneminde bilimsel ortam ve Ahiliğin doğuşuna etkisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1-11.
• Bedevî, A. (2002) Batı düşüncesinin oluşumunda İslam’ın rolü (Tan, M. Trans.). İstanbul: İz Publications.
• Bekiryazici, E. (2014). İbn Sînâ Düşüncesi İşrâkîliğe zemin hazırlamış mıdır? Diyanet İlmî Dergi,50, 123-138.
• Beyâzî, K. A. (1994). İşârâtü’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm. İstanbul.
• Bingöl, A. (1994).Ebherî, Essirüddin. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 10, p. 75-76). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Brockelman, C. (1942). GAL. Leiden: Brill Press.
• Çağrıcı, M. (1998). Hûnecî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 18, p. 375). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Çağrici, M. (2009). Sirâceddin el-Urmevî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 37, p. 262). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications..
• Çoşar, H. (2013). İslam düşüncesinde günümüzde az bilinen bir gelenek Işârât (şerhleri) geleneği. Dini Araştırmalar,16, 47-66.
• Demirkol, M. (2010). İbn Sînâ'nın varlık felsefesi üzerinde Nasîreddin Tûsî ile Sadreddin Konevî arasında geçen tartışmalar. Şarkiyat İslami Araştırmalar Dergisi, 2, 83-102.
• Demirli, E. (2005). Sadreddin Konevî’de bilgi ve varlık. İstanbul: İz Publications.
• Ebherî. ( 1998). İsagucî mantığa giriş metin-çeviri-inceleme (Sarıoğlu, H. Çev.).İstanbul.
• ENdress, G. (2006). Reading Avicenna in the madrasa: lntellectual genealogies and chains of transmission of philosophy and the sciences in the Islamic East. James E. Montgomery (Ed.), Arabic Theologi, Arabic Philosophy: From tlıe Meny to One: Essays in Celebration of Richard M. Frank (pp. 420-427) Leuven.
• Eflâkî, A. (1973). Âriflerin menkıbeleri (Vol. I-II) (Yazıcı, T. Trans.). İstanbul: Kültür Bakanlığı Publications.
• Gökçe, M. C. (1996). Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelâm İlmindeki Yeri (Unpublished Master Thesis). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• İbn Ebi Usaybia, Ebu'l Abbas Ahmed. (1965). ‘Uyunu’l-Enba Fi Tabakat-ı Etibba ( Riza, N. Thk.). Beyrût: Menşûrâtü Dâri Mektebeti'l Hayât.
• İbn Şühbe. (1986).Tabakâtü’şşâfiiyye (Hân, H. A. Thk.). Beyrût: Âlemü’l-kütüb.
• İbni Bîbî. (1956). el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye (Erzi, A. S. Neşr.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.
• İbni Bîbî. (1996). el-Evâmirü’l-alâ’iyye fi’l-umûri’l-alâiyye (Selçuk-Name) (C. 1-2) (Öztürk, M. Trans.). Ankara: Kültür Bakanlığı Publications.
• İbnü'l-Esir, Ali b. Muahmmed. (1966). el-Kâmil fi’t-tarih (C. 1-12). Beyrut.
• İbn Sînâ. (2005). İşaretler ve tembihler (Durusoy, A. vd. Trans). İstanbul: Litera Publications.
• İbn Sînâ. (1383). el-İşarat ve el-Tenbihat. Kum.
• İzgi, C. (1998). Hubeyş et-Tiflisî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 18, p. 268-270). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• İzgi, C. (1994). Ekmelüddîn en-Nahcuvânî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 10, p. 548-549). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Mevlânâ Celâleddin. (1963). Mektuplar (Gölpınarlı, A.Trans.). İstanbul.
• Katip Çelebi. (1941), Keşfu’z-Zunûn (C. 1-2). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Publications.
• Kaya, M. (1988). “Abdüllatîf el-Bağdadî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 1, p. 254-255). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Kaya, M. C. (2012). Bir filozof olarak Sirâceddîn el-Urmevî (v. 1283/682): Letâifü’l-hikme bağlamında bir tahlil denemesi. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi. 17/33, 1-45.
• Kaya, M. C. (2012). Sadreddin Konevî’nin metafizik eleştirisi: İbn Sînâ’da zorunlu varlık'ın cüzîleri bilmesi sorunu. Felsefe Arkivi, 37, 27-38.
• Keleş, M. R. (2008). Kutbüddin Şirazî (1236-1311)’nin Hayatı Eserleri ve Ortaçağ İslam Kültüründeki Yeri (Unpublished Master Thesis). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Keleş, M. R. (2014).Kutbüddin eş-Şirâzî’nin Anadolu’daki faaliyetleri ve Sadreddin Konevî ile ilişkisi. Tarih Okulu Dergisi (TOD), XIX, 329-345.
• Kılıç C. (2013). İbn Sînâcı Bir Filozof: Esirüddin el-Ebherî ve Osmanlı düşüncesine etkileri. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri içinde (pp. 425- 440). Ankara: YBÜ Publications.
• Kılıç C. & H. Arslan. (2014). İslam Düşüncesinde aşk metafiziği (İbn Sînâ ve Mevlâna’da aşk felsefeleri. e-Journal of New World Sciences Academy, 2, 321-351.
• Kirmani, E. (1347/1969).Menakıb-ı Evhadüddîn Hâmid b. Ebi’l-Fahr-i Kirmânî (Füruzanfer, B. Ed.). Tahran: Bünyâd-ı Terceme ve Neşr-i Kitâb.
• Korkmaz, Z. (2009). Şemsüddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin Beşârâtü’l-İşârât Adlı Eserinin Tabiat Bölümü Sekizinci ve Dokuzuncu Bölümlerinin Edisyonu ve İncelenmesi (Unpublished Master Thesis). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Köker, A. H. (1992). Selçuklu Gevher Nesibe Sultan Tıp Fakültesi: 1206. Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıb Tarihi, Kayseri.
• Kutluer, İ. ( 2011). Yitirilmiş Hikmeti Ararken. İstanbul: İz Publications,
• Kutluer, İ. (2009). “Muhammed b. Eşref es-Semerkandî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 36, p. 476-477). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Miller, L. B. (2019). Shams al-Dîn al-Samarqandî (d. 1322). Khaled al-Rouayheb (Ed.), The Development of Arabic Logic (1200-1800) (pp. 65-68). Basel: Schwabe Verlag.
• Özvarli, S. (2009).Amidi’nin iki yazma eseri işığında felsefe ve kelam ilişkisi. A. Erkol &Abdurrahman Adak &İbrahim Bor (Ed.), Uluslararası Amidi Sempozyumu Bildirileri içinde (pp. 323-330), İstanbul.
• Pehlivan, N. C. & Ensar, H. (2020). Şemseddin Muhammed b. Eşref es-Semerkand el-Hüseynî et-Türkî’ye ait iki yeni eser: Şerhu Menşe’i’n-Nazar ve Şerhu’n-Nikât. Nazariyat, 6/1, 115-207.
• Rapoport, M. A. (2019). Kutbüddin er-Râzî et-Tahtânî Sünnî miydi Şiî miydi? biyobibliyografik kaynaklar üzerine bir araştırma. Nazariyat, 5/2, 113-137. Konevî, S. (2002). Miftahu’l-Gayb: Tasavvuf Metafiziği (Demirli, E. Trans.). İstanbul.
• Konevî, S. (2007). Yazışmalar (el-Mürâselât) (Demirli, E. Trans.). İstanbul: İz Publications.
• Sarıoğlu, H. (2007). Razi Kutbüddin, İslâm Ansiklopedisi (Vol. 34, p. 485-487). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Sinanoğlu, M. (2006). “Burhaneddin en-Nesefî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 32, p. 566-567). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Semerkandî, Ş. (2020). Âlem ve İnsan, İlmü’l-Âfâk ve’l-Enfüs (Okşar, Y. & Yörük, İ. Trans.). İstanbul.
• Sübkî. (1413/1993). Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ(Tanâhî, M. M.& el-Hulv, A. M. Thk.). Kahire: Hicr li’t-tibâati ve’n- neşri ve’t-tevzî.
• Sühreverdî, Ş. (1993). Kitabü’t-Telvihâti’l-Levhiyye ve’l-Arşiyye (Vol. 1) Corbin, H. Thk.)., Mecmû’a-i Musannefâtı Şeyhi’l-İşrâk içinde, Tahran.
• Sühreverdî, Ş. (1380). Kitâbu’t-Telvîhâtü’l-Levhiyye ve’l-Arşiyye (Vol. 1) N. Kali Habibi (Ed.). Mecmua-i Musennefat-i Şeyh İşrak Şihabuddin Yahya Sühreverdî içinde, Tahran.
• Sühreverdî, Ş. (1993). Kitabu’l-Meşari ve’l- Mutarahat (Vol. 1). (Corbin, H. Thk.), Mecmû’a-i Musannefâtı Şeyhi’l-İşrâk içinde, Tahran.
• Sühreverdî, Ş. (1993). Kıssatu Gurbeti’l-Garbiyye (Vol. 2)., H. Corbin (Ed.). Mecmuatu Musannefati Şeyhi’l-İşrâk içinde, Tahran.
• Şeşen, R. (1982). Nevâdirü’l-mahtûtâti’l-ʿArabiyye fî Mektebâti Türkiyâ ( C. 3). Beyrut.
• Şerbetçi, A. (2002). Kutbüddin Şîrâzî. İslâm Ansiklopedisi (Vol. 26, p. 488-489). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Ali. (1317). Nazmü’l-Ferâ’id ve Cemü’l-Fevâ’id. Mısır.
• Taher, A. (2015). es-Semerkandî’nin Beşaratü’l-İşarat Adlı Eserinin İlahiyat Bölümünün Tahkik ve Tahlili (Unpublished Master Thesis) Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Taş, E. (2011), Abdüllatif el-Bağdâdî’nin Kitâbü’n-nasihateyn Adlı Eseri: Tahkikli Neşir ve Muhteva Analizi(Unpublished Master Thesis) Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Taş, E. (2016). Kitâbü’n-nasihateyn bağlamında Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin İbn Sînâ Eleştirisi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25/1, 73-96.
• et-Teftazânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer. (1277). Şerhü’l-Mekâsıd (Vol. 1), İstanbul.
• Toorawa, S. (2004). A Portrait of Abd al-Latif al-Baghdadi’s education and instruction. Joseph E. Lowry&Devin J. Stewart & Shawkat M. Toorawa (Ed.), law and education in Medieval Islam (pp. 91-109). eGibb Memorial Trust, Oxford.
• Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu Publications.
• Uzluk, Ş. (1987). Mevlânâ’nın tabibleri, Ekmeleddîn Müeyyet-Beyhekim ve Gazanfer. Selçuk Üniversitesi I. Milletlerarası Mevlânâ KongresiTebliğler Kitabı içinde (pp. 211-219), Konya: Selçuk Üniversitesi Publications.
• Ünver, S. (1940). Selçuk Tabâbeti. Ankara. Walbridge, J. (1992). The science of mystic lights Qutb al-dîn and the illuminationist tradition in Islamic philosophy. Cambridge.
• Wisnovsky, R. (2014). towards a genealogy of Avicennism. Oriens 42/3-4, 358.
• Yemenli, İ. (2001). Bir İbn Sînâ şârihi, Ekmeleddîn en-Nahcuvânî ve varlık anlayışı. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 10, 99-143.