About Intensive Affixes in Southwest Anatolia Dialects

Yıl 2014, Cilt: 7 Sayı: 2, 106 - 124, 02.06.2014

İmdat Demir

Öz

In dialect studies, some morphemes defined as anaptyxis are usually happen to be seen. Those morphemes are to be intensive for the words they are added to. The affixes some of which are related to the Turkish archaic written languages do not have distinctive functions except for recurrence and adding condiment. Intensive affixes reveal in case category, enclitic structure or in archaic affix style, eg: affix +n is typically in imperfect conjugation, third person singular (gelcekdi+n “gelecekti”). Also, the intensive postposition ok is conventionally in some words or affixes: hinci+k/ şinci+k/ şindi+k “şimdi”. Intensive affixes are thought to increase the gerunds in dialects, to function differently in different verbs, and to be used sterotypically since the Old Turkic to present. The study deals with the Güneybatı Anadolu (Southwest Anatolia) dialects including İzmir, Muğla, Denizli, Manisa, Uşak, Kütahya, Afyon and Balıkesir which is very close to these dialects. In this study, the intensive affixes encountered in the region will be handled and whether these structures are epithesis or archaic will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Southwest Anatolia Dialects, intensive affixes, morphophoneme, enclitic.

Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Pekiştirme Ekleri Üzerine

Öz

Ağız çalışmalarında genellikle ses türemesi olarak belirtilen bazı biçimbirimler görülmektedir. Bunlar genellikle ulandığı kelimede pekiştirme amacı gütmektedir. Öte yandan bu eklerin kelimede çok farklı işlevleri görülmez. Sadece eklendiği kelimede yineleme, çeşnilik katma gibi özellikleri olan bu yapıların bazıları tarihî Türk yazı dilleriyle ilintilidir. Pekiştirme ekleri genellikle hâl kategorisinde, enklitik yapısında veya tarihî bir ek kalıntısı biçiminde ortaya çıkmaktadır. Örneğin, +n eki adı geçen bölgede karakteristik olarak hikâye çekiminin 3. teklik kişisinde belirmektedir (gelcekdi+n “gelecekti”). Ayrıca ok pekiştirme edatı, kalıplaşmış şekilde bazı kelime veya eklerde ortaya çıkmaktadır: hinci+k/ şinci+k/ şindi+k “şimdi”… Pekiştirme eklerinin ağızlarda zarf-fiil eklerini genişlettiği, bazı fiillerde farklı işlevlerde görüldüğü, bazı kelimelerde de Eski Türkçeden günümüze kalıplaşmış olarak kullanıldığı düşünülmektedir. İnceleme; İzmir, Muğla, Denizli, Manisa, Uşak, Kütahya, Afyon’u kapsayan Güneybatı Anadolu ağızlarını ve bu ağızlara yakın olan Balıkesir’i kapsamaktadır. Bu çalışmada söz konusu bölgede tespit edilen pekiştirme ekleri üzerinde durulacak, ayrıca bu tür yapıların türeme mi ek kalıntısı mı olduğu hususu tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Güneybatı Anadolu Ağızları, pekiştirme ekleri, sesbiçimbirim, enklitik.

Kaynakça

• ARGUNŞAH, Mustafa (2011). ‚Türkçede Zarf-Fiil Ekelerinin Durum Ekleriyle Kalıplaşması‛, Turkish Studies, 6/1: 55-68.
• ASLAN, Sema (2006). ‚Türkiye Türkçesinin Morfonolojisi Üzerine‛, Türk Dili, 654: 546-557.
• ATAY, Ayten (2002). ‚Eski Türkçe ma/ me Edatının Anadolu Ağızlarındaki Kalıntısı‛, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 610: 826-828.
• DEMİR, İmdat (2002). Türkiye Türkçesinde Parçalar Üstü Sesbirimler, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Afyon.
• DEMİR, Nurettin (2000). ‚Anadolu Ağızlarında Birinci Çoğul Kişi İstek Eklerinin İkilik Bildiren Bir Değişkesi‛, Türkçenin Ağızları Çalıştay Bildirileri, (Haz. A. Sumru ÖZSOY- Eser E. TAYLAN), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, s. 65-71.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2008). ‚La Enklitiği ve Türkçede Bir ‚Pekiştirme Enklitiği‛ Teorisi, Dil Araştırmaları, 2: 35-56.
• GEMALMAZ, Efrasiyap (1995). Erzurum İli Ağızları I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• GÜLSEVİN, Gürer (1990). ‚Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullnılışı‛, Türk Dili, 466:187-190.
• GÜLSEVİN, Gürer (2000). ‚Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-fiiller‛, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5: 122-143.
• GÜLSEVİN, Gürer (2013). ‚Tarihî ve Yaşayan Türk Diyalektlerinde Emirİstek Kipinin Birinci ‘Çokluk’ ve Birinci ‘İkilik (Tesniye)’ Çekimleri Üzerine‛, Leylâ Karahan Armağanı, Ankara: Akçağ Yay., s. 533-559.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• KARAHAN, Leyl} (1996). ‚Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-fiil Ekleri‛, Türk Kültürü Araştırmaları, XXXII/1-2 1994: 205-236.
• KARAHAN, Leyl} (2012). ‚Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda ‚-n‛ Morfemi ile Ortaya Çıkan Varyantlaşma‛, Türk Moğol Araştırmaları Tuncer Gülensoy Armağanı, (Ed. Bülent GÜL), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. s. 219-236.
• KOÇ, Aylin (2010) ‚Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi‛, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28: 47-67.
• KORKMAZ, Zeynep (1962). ‚Türkçede ok/ök Pekiştirme (intensivum) Edatı Üzerine‛, TDAY-Belleten 1961, Ankara, s.13-29.
• KORKMAZ, Zeynep (2000). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ÖZKAN, Nevzat (1999). ‚-DIk Sıfat-Fiil Ekinden Yapılmış Zarf-Fiil Ekleri ve Gagavuz Türkçesi’nde Bir Zarf-Fiil Eki: DIcAAn(An)‛, 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. s. 891-900. PEKACAR, Çetin ve ERDEM UÇAR, Filiz Meltem (2012). ‚Nevşehir ve Diğer Anadolu Ağızlarında Fiillerin Teklik 3. Şahıs Çekimlerinde /n/ Sesi,‛ 1. Uluslar arası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri (16-19 Kasım 2011), Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Yay. s. 225-235. SEZER, Önder (2006). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Zarflar ve Zarf Yapımı, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon.
• TEKİN, Talat (2005). ‚Türkçe’de Kaynaştırma Sesleri‛, Makaleler 3 Çağdaş Türk Dilleri, (Haz. Emine YILMAZ- Nurettin DEMİR), Ankara: Grafiker Yay., s. 547-551.
• ÜSTÜNER, Ahat (2000). ‚Türkçedeki +-A Pekiştirme Ekinin Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kullanılışı‛, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/1: 189-206. ÜSTÜNER, Ahat (2003). Türkçede Pekiştirme, Elazığ: Fırat Üniversitesi Yay. TARANAN ESERLER
• AMA. BOZ, Erdoğan (2002). Afyon Merkez ağzı (Dil Özellikleri, Metinler, Sözlük), Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yay.
• ADEA. UYSAL, Bil}l (2012), Dinar ve Evciler Yöresi Ağzı, İzmir: Birleşik Matbaacılık.
• AlA. ERATALAY, Sevda (2007). Alaşehir ve Yöresi Ağızları, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• BA. MUTLU H. Kahraman (2008) Balıkesir İli Ağızları (İnceleme-MetinlerSözlük), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara. BerA. BOZALAN, Hale (2008). Bergama Merkez İlçe ve Köylerinde Yaşayan Yörüklerin Ağız İncelemesi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• DBA. KANAÇ, Işılay (2010). Denizli’nin Babadağ İlçesi Ağzı, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli.
• DGA. MANAV, Aslı (2006). Denizli’nin Güney İLçesi Ağzı (FonetikMorfoloji), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli.
• DGBA. TOK, Turgut (2001). Denizli İli Güney ve Güneybatı Gölgesi Ağızları, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Denizli. GBAA. KORKMAZ, Zeynep (1994). Güney-batı Anadolu Ağızları Ses Bilgisi (Fonetik), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• KYA. GÜLENSOY, Tuncer (1988), Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• MUA. AKAR, Ali (2004). Muğla Ağızları, Muğla: Muğla Üniversitesi Yay. SA. DEMİR, İmdat (2012). Sarıgöl ve Yöresi Ağızları (İnceleme-MetinlerSözlük), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kayseri. SYA. ÖZKAN, İbrahim (2001). Sandıklı ve Yöresi Agız Özellikleri, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon.
• UİA. GÜLSEVİN, Gürer (2002). Uşak İli Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.