Archaic Traces of Some Words and Suffixes in East Anatolian Dialects

Yıl 2016, Cilt: 9 Sayı: 1, 189 - 204, 11.01.2016

Servet Ertekinoğlu

Öz

Dialects contain archaic components in themselves unlike the written languages. From this aspect, they point out us the changes which have become from past to present in the language. In comparision to the old Turkic in one Turkic language, archaizm is the existence and use of the sound and structure features which dont exist in other Turkish languages as well as the lexical structures similar to the old Turkic. In Anatolian dialects connected the Oghuz, it is possible to see the arcaic traces with regard to sound, structure and words. As we examine the East Anatolian dialects from this point of view, we face with the following archaic components: Old Turkic ŋ phoneme protected as g, inside and last Word sound g is protected etc.

Anahtar Kelimeler

Anatolian Dialects; Old Turkic; Archaic

Doğu Anadolu Ağızlarındaki Bazı Sözcük ve Eklerde Eskicil İzler

Öz

Ağızlar yazı dilinden farklı olarak bünyelerinde eskicil (arkaik) unsurlar barındırırlar. Bu yönleriyle geçmişten günümüze dilde ne gibi değişimlerin olduğunu bizlere göstermiş olurlar. Arkaiklik (eskicilik), bir Türk dilindeki ses ve yapı özellikleriyle sözlüksel biçimlerin Eski Türkçeyle karşılaştırıldığında diğer Türk dillerinde bulunmaması ve Eski Türkçeye benzer biçimde bu dilde yaşamasıdır. Ses, yapı ve sözcük bakımından Oğuzcaya dayanan Anadolu ağızlarında eskicil izleri görmek mümkündür. Bu açıdan Doğu Anadolu ağızlarına baktığımızda karşımıza Eski Türkçedeki ŋ sesinin g olarak korunması: ög ‘ön’, söz içi ve sonundaki g sesinin korunması gibi eskicil unsurlarla karşılaşmak mümkündür. Bu çalışmada verilen sözcük ve eklerden hareketle eskicil unsurlar tespit edilmeye çalışılacaktır.  

Anahtar Kelimeler

Anadolu Ağızları; Eski Türkçe; Eskicil

Kaynakça

• Ağar, Mehmet Emin (1989), Kitabu Fi’l-Fıkh Bi-Lisani’t-Türki (İnceleme-Metin-Sözlük), 2 Cilt, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Akar, Ali (2003), ‘-GAn Sıfat-Fiil Eki’, Türklük Bilimi Araştırmaları, 14, s. 103-115.
• — (2011), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Oğuzca Dışı Dil Unsurları”, ICANAS 38, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara 10-15 Eylül 2007 (Bildiri Kitabı: 38. ICANAS Bildiriler/Papers: Dil bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, I. Cilt, Ankara 2011, s. 23-38).
• Atalay, Besim (Çeviren) (1945), Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye, Türk Dil Kurumu yayınları, İstanbul.
• Aydın, Mehmet (2012), Türkçe Derleme ve Tarama Sözlüğü, Kültür Ajans Yayınları, Ankara.
• Ata, Aysu (2000). “Derleme Sözlüğü’nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler”, Türkoloji Dergisi, C.XIII, S.1, Ankara: 67-99.
• — (2001). “Derleme Sözlüğü’nde Eski Türkçe Bir Kelime: aglak”, Türkoloji Dergisi, C.IV, S.1, Ankara: 21-27.
• — (2007). “Derleme Sözlüğünde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler”, Turcology in Turkey. Selected papers, Studia Uralo-Altaica 47, Hazırlayanlar: N. Demir, Emine Yılmaz, Szeged: 11-39.
• Banguoğlu, Tahsin (1960), “Oğuz Lehçesi Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten.
• Bläsing, Uwe (2011), “Woher kommt eigentlich Türkisch *dügä, ‘ein junge Kuh’?”, Türk Dilleri Araştırmaları, Yeni Seri, 1.1: 7-26.
• Brockelmann, Carl (1951), Ostturkische Grammatik Der Islamischen Litteratur Sprahen Mittelasiens, Leiden.
• Caferoğlu, Ahmet (1994), Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I-II, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• — (1995), Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları), Türk Dil Kurumu yayınları Ankara.
• — (1995b), Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler (Van, Bitlis, Muş, Karaköse, Eskişehir, Bolu ve Zonguldak İlleri Ağızları), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• — (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Clauson, Sir Gerard (1960), Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, Facsimile Text with an Introduction and Indices, London.
• — (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirtinth- Century Turkish, Oxford.
• Eraslan, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Ercilasun, Ahmet B. (2002) , Kars İli Ağızları (Ses Bilgisi), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, I-II, Wiesbaden.
• Eren, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.
• Ertekinoğlu, Servet (2013), “Ahlat Ağzı’nın Türkçe Söz Varlığı Üzerine”, Türk Dilleri Araştırmaları, 23.2: 163-203.
• —(2015), Ahlat Ağzı (Basıma Hazırlanıyor).
• Ergin, Muharrem (1963), Dede Korkut Kitabı, II İndeks-Gramer, Türk Dil Kurumu yayınları (Yeni Baskı: 2009), Ankara.
• Gemalmaz, Efrasiyab (1995), Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler), Türk Dil Kurumu yayınları (3 Cilt), Ankara.
• Gökçur, Engin (2006), Van ve Merkez Köyleri Ağızları, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• — (2012), Vangölü Havzası Ağızları, Fırat Ünv. Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Gönen, Mehmet Emin(2003), Van Gölü Kuzey Havzası Ağızları, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Grønbech, K. (1942), Komanisches Wörterbuch Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.
• Gülensoy, Tuncer-Ahmet Buran (1994), Elazığ Yöresi Ağızlarından Derlemeler I, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Gülseren, Cemil (2000), Malatya İli Ağızları(İnceleme-Metinler- Sözlük ve Dizinler), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Gülsevin, Gürer (2015), “Arkaik-Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi”, The Journal of Academic Social Science Studies, 32/3 (2015), s. 1-12.
• Güneş, Bahadır (2013), “Valeh Hacılar’ın Dilinde Arkaik Sözler”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı:2/4, s. 116-130.
• Hazai, György (2012), Türkiye Türkçesinin Dünü ve Bugünü Türk Dili Araştırmalarına Kısa Bir Giriş, (Çeviren: Tevfik Turan), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• İzbudak, Velet (1936), El-İdrâk Haşiyesi, Devlet Basımevi, İstanbul.
• Kaçalin, Mustafa S. (2006), Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi, Kitabevi yayınları, İstanbul.
• — (2011), Nevâyî’ nin Sözleri ve Çağatayca Tanıkları, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Karahan, Akartürk (2013), Dīvānu Luġati’t Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Karahan, Leyla (22011), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1978), Gülistan Tercümesi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul
• Kaşgarlı Mahmud (2006), Divanü Lûgat-it-Türk, I-IV (Çeviren: Besim Atalay), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Zeynep (2009), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• — (2013), Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Koşay, Hâmit- Orhan Aydın (1952), Anadilden Derlemeler II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Kunos, Dr. Ignaz (1902), Şeyḫ Süleyman Efendi’s. Çagatay-Osmanisches Wörterbuch, Budapest.
• Nişanyan, Sevan (62012), Sözlerin Soyağacı, Everest yayınları, İstanbul.
• Olcay, Selahattin (1995), Erzurum Ağzı (İnceleme-Derleme-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ölmez, Mehmet (1991), “Ana Altayca Sözbaşı *d”, Türk Dilleri Araştırmaları, ss. 167-190.
• — (1998), “Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine”, Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 8, ss. 35-47.
• — (1999), “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3)”, Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 9, ss. 59-65.
• — (2000), “Tuvacanın Eskiliği Üzerine”, Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 10, ss. 133-138.
• — (2002) , “Eski Türkçe Etimolojiler (1)”, Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 12, ss. 189-198.
• — (2003), “Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu 2003: Mustafa Canpolat Armağanı, yay. Aysu Ata, Mehmet Ölmez, ss. 135-142, Ankara.
• — (2006), “Türkiye’deki Ağız Çalışmalarının Sözlükleri ve İlk Ağız Sözlükleri”, Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 16, ss. 205-210.
• — (2008), “Eski Türk yazıtlarındaki eşük, kedimlig ve teve Üzerine”, Festschrift in Honor of Talat Tekin / Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 18, ss. 333-340.
• — (2009), “Türkiye’deki Ağız Çalışmaları ve Dizin Bölümleri”, Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 19, ss. 223-304.
• — (2012), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları (Metin-Çeviri-Sözlük), BilgeSu yayınları, Ankara.
• Özkan, Mustafa (1993), Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Öztürk, İrfan (2001), Adilcevaz Ağzı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Özyetgin, A. Melek (2001), Ebu Ḥayyan: Kitābul’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, KÖKSAV Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi:3, Ankara.
• Räsänen, Martti (1969), Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• Sağır, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları(İnceleme-Metinler-Sözlük), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Sami, Şemseddin (2010), Kamus-ı Türkî, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Sarıca, Bedri (2006), Van Gölü Çevresi Ağızları Sözlüğü, Atlas yayınları, Ankara.
• Sevortyan, E. V. (1974), Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnıva na glasnıye, Moskva.
• — (1997), Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnıva na glasnıye, Moskva.
• Taş, İbrahim (2009), Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Tekin, Talat (1960), “‘Amca’ ve ‘Teyze’ Kelimeleri Hakkında”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, ss. 283-294.
• — (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi-13, Ankara.
• — (2003), Orhon Yazıtları (Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk), Yıldız Dil ve Edebiyat 1, İstanbul.
• — (2010), Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tietze, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt: 1 (A-E), Simurg yayınları, İstanbul-Wien.
• — (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt: 2 (F-J), Wien.
• Toparlı, Recep (2003), Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Toparlı, Recep-M. Sadi Çögenli-Nevzat H. Yanık (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî Ve Mugalî,, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Toparlı, Recep-M. Sadi Çögenli-Nevzat H. Yanık (1999), El Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, 112010.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I-VI, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983), (Düzenleyen: Cem Dilçin), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, I-VIII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1963-1977 (yeni baskı: 2009).
• Zübeyr, Hamit-İshak Refet (1932), Anadilden Derlemeler, Hakimiyeti Milliye Matbaası, Ankara.