Topkapı Sarayında III. Ahmet Kütüphanesi ve Çini Bezemeleri

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 71 - 100, 30.04.2019

Zekiye Uysal

https://doi.org/10.31454/usb.582759

Öz

İstanbul’un fethinden bir
süre sonra Sultan II. Mehmet tarafından yaptırılan Topkapı Sarayı
(M.1458-1478); 19. Yüzyıl ortalarına kadar diğer sultanların eklettikleri
binalar ve onarımlarla son şeklini almıştır. Saraya yeni bölümler yaptıran
sultanlardan birisi olan III. Ahmet (M.1703-1730), harem bölümüne bir yemiş
odası ve üçüncü avluya bir kütüphane inşa ettirmiştir.Osmanlı tarihi içinde
onun saltanat dönemi “Lâle devri” olarak tanınır. Bu dönemin önde gelen
örneklerinden olan III. Ahmet Kütüphanesi’nin  mimarının Beşir Ağa olduğu ileri sürülür.Üçüncü
avludaki Havuzlu köşkün yerine yaptırılan kütüphane (H.1131/M.1719);  bodrum kat üzerine oturan kubbeli sofa ve buna
açılan üç eyvandan oluşur.Giriş kanadında üç bölmeli bir revak ve
revakın cephesine bitişik bir çeşme ve revakın orta kısmına bakan küçük boyutlu
ikinci bir çeşme yer alır. Yapı M.1856 yılındaki Enderun yangınında hasar
görmüş, yangından sonraki onarımda giriş cephesinde bazı değişiklikler
yapılmıştır. Kütüphanenin bu yangından önceki görünümü Levnî’nin
minyatürlerinde, Bartlett’in gravüründe ve bir tabloda izlenebilmektedir.
Cumhuriyet döneminde 1924-1999 yılları arasında birkaç kez onarılan yapı, en
son 2014-2018 yılları arasında restore edilmiştir.

III. Ahmet Kütüphanesi;
Osmanlı köşk tiplerinden ilham alan bodrum katlı planı, mermer malzemeyle kaplı
anıtsal cepheleri, ilginç çeşme yapılarıyla ilişkilendirilmiş revakı; zengin
alçı (ştuko) ve çinilerle bezeli iç mekanları, sedef kakmalı pencere
kepenkleri,  üst sıra pencerelerinin
revzenleri ve iç mekanda mermer sütunlar, başlıklar ve bunların üst
kısımlarındaki plastik ögeleriyle Lâle devrini en gösterişli biçimde yansıtan
yapılardan birisidir. Fakat iç cepheleri tavana kadar kaplayan çinilerin Lâle
devrinden önceye ait yapılardan getirildikleri bilinmektedir. Bu çinilerin
büyük çoğunluğu 17. yüzyıl ilk yarısına tarihlenebilirler. Bir grup çini ise
üslûp açısından 17. yüzyılın ikinci yarısına verilebilirler.  Lâle devrinin simge yapılarından birisi olan
III. Ahmet Kütüphanesi’nde Klâsik üsluptaki çinilerin kullanılması ilginç bir
tezat oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Topkapı Sarayı, Lale Devri, III.Ahmet Kütüphanesi

Kaynakça

• ARLI,Belgin Demirsar – ALTUN,Ara, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini: Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul 2008. ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Mimarisi, İnkılâp Kitâbevi, İstanbul 1986. ATIL, Esin, Levni ve Surname Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Çev:Zeynep Rona Koçbank Yayınları, İstanbul 1999. CANCA, Gülçin, Bir Geçiş Dönemi Olarak İstanbul’da 3.Ahmet Devri,(Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1999. DEMİRİZ,Yıldız, “17. Yüzyıl Çinilerinde Değişen Desen Anlayışı”, 17. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Sanatı, Sempozyum Bildirileri (19-20 Mart 1998), İstanbul 1998, s.77-84. ELDEM, Sedat Hakkı – AKOZAN, Feridun, Köşkler ve Kasırlar,I, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul 1969. ELDEM, Sedat Hakkı – AKOZAN,Feridun, Topkapı Sarayı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, İstanbul 1982. ELDEM,Sedat Hakkı, Köşkler ve Kasırlar,II, Devlet Güzel sanatlar Akademisi, İstanbul 1974. ERÜNSAL, İsmail E. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2.Baskı,Ankara 1991. ERÜNSAL, İsmail E.,“Osmanlılarda Kütüphane ve Kütüphaneci Geleneği”, Osmanlı, C.11, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara1999, s.699-719. EYİCE, Semavi “Ahmet III Kütüphanesi”,Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.1, İstanbul 1993, s.115-116. GAUTIER, Theophile, Constantinopole, Paris 1891. GOODWİN, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi,Çev: Müfit Günay,Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012. İREPOĞLU, Gül ,Levnî: Nakış,Şiir, Renk, T.C. Kültür Bakanlığı Yayını, İstanbul 1999. KARABUDAK,Asuman, 18.yüzyıl Tarihi Yarımada Kütüphane Yapıları Koruma Sorunları ve Öneriler,(Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006. KARAHASAN, Ümran, Topkapı Sarayı Müzesi Cumhuriyet Dönemi Restorasyonları, (Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2005. KARAL, Enver Ziya, "Ahmet III”, İslam Ansiklopedisi,C.1, 2.Baskı, Eskişehir 1997, s.165-168. KOÇU, Reşat Ekrem, Topkapu Sarayı, İstanbul 1960. KUBAN, Doğan, Osmanlı Mimarisi, YEM yayınları, İstanbul 2007. KUBİLAY,Ayşe Yetişkin, “18. ve 19. Yüzyıl İstanbul Vakıf Kütüphaneleri Üzerine Tipolojik Bir Değerlendirme”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, Yapı Endüstrisi Merkezî Yayınları, İstanbul.1999, s.149-153. KÜÇÜKERMAN, Önder, Sanayi ve Tasarım Yarışında Bir İmparatorluk İki Saray, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007. NECİPOĞLU, Gülru, 15. 16. yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari Tören ve İktidar, Çev.:R.Sezer,Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007. ORTAYLI, İlber, Mekanlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, Bank Asya Kültür Hizmetleri, İstanbul 2009. ÖZ, Tahsin, “La Bibliothéque du Palais de Topkapı”, La Turquie Kemaliste, No.45, 1941, p.7-11. ÖZ, Tahsin, “Topkapı Sarayı Müzesi Onarımları”, Güzel Sanatlar, S:6, 1949, s.6-74. ÖZ,İlban, “Topkapı Sarayı Onarımları”, Sanat, S:7, 1982, s.65-76. PARDOE, Julia, Sultanlar Şehri İstanbul,Çev: M. Banu Büyükkal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010. Raşid Mehmed Efendi, Târihi Râşid ve Zeyli, C.II, Haz: Abdülkadir Özcan v.d., İstanbul 2013. Ahmet Refik, OnikinciAsr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı, (1689-1785), Enderun Kitâbevi, 2.Baskı,İstanbul 1988. SAKAOĞLU,Necdet, Tarihi, Mekanları, Kitâbeleri ve Anıları ile Saray-ı Hümayun,Topkapı Sarayı, Denizbank Yayını, İstanbul 2002. Silahdar Fındıklılı Mehmet Ağa, Nusretnâme,C.II.,Sadeleştiren: İsmet Parmaksızoğlu, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1966. SÖZEN,Metin,Topkapı, Hürriyet Gazetecilik ve Matbaacılık A.Ş., İstanbul 1998. ŞAHİN, Alime, İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Kütüphaneleri Üzerine Bir Araştırma ve Hacı Beşir Ağa Kütüphanesi, (Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),İstanbul 1997. ŞAHİN, Soner, Değişim Sürecinde Osmanlı Mimarlığı, III.Ahmet ve I.Mahmut Dönemi(1703-1754) ,(İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2009. YENAL, Şükrü, “Topkapı Sarayı Müzesi Enderun Kitaplığı (Ahmet III. Kitaplığı)”, Güzel Sanatlar , S.6, 1949, s.85-90. YILDIZ, Murat, “Türk Sivil Mimarisinin en Eski Yapılarından Amcazâde Hüseyin Paşa Yalısının Tarihî Serüveni”, Türkiyat Mecmuası, C.21, İstanbul 2011, s.395-433.