Edirne Üç Şerefeli Camii’nin Sıva Üzerine Kalemişi Süslemeleri

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 1, 247 - 283, 04.05.2020

Zekiye Uysal

https://doi.org/10.31454/usb.723541

Öz

1437- 1447 yılları arasında Sultan II. Murat tarafından inşa ettirilmiştir. Cami’nin mimarı hakkında kesin bilgiler yoktur. Kitabelerde usta adı görülmemektedir. Bununla birlikte çeşitli yayınlarda mimar Muslihiddin ismi geçmektedir. Üç Şerefeli Cami, enine dikdörtgen harimde ikisi serbest altı ayağa oturan büyük merkezi kubbesi, bunun iki yanında ikişer küçük kubbe, anıtsal revaklı, şadırvanlı avlusu ve dört minaresiyle Osmanlı mimarisinde bir dönüm noktasıdır. Yapıda kalemişi bezemeler yoğun olmakla birlikte çini, renkli taş işçiliği ve mermer işçiliği de dikkati çeker. Bu çalışmada yapıdaki kalemişi süslemeler değerlendirilmiştir. Yapının kalemişi süslemeleri avlu revaklarının kubbelerinde, son cemaat yeri kubbelerinde ve harimdeki kubbelerde, kubbeye geçiş elemanlarının üzerinde yoğun bir biçimde uygulanmıştır. Ayrıca harimin kıble duvarında mihrap çevresinde ve altıgen baldakenin kemerleri üzerinde kalemişi süslemeler görülmektedir. Edirne Üç Şerefeli Cami’nin kalemişi süslemelerinin bir kısmı devrinin ana kompozisyonunu korumaktadır. Geçirdiği onarımlardan dolayı aralara barok, rokoko tarzı süslemeler karışmıştır.
Üç Şerefeli Cami, Edirne’ye büyük zarar veren 1752 depreminde hasar görmüştür. Bu sırada minarelerin belli bir seviyeye kadar yıkıldığı, bazı kubbelerin çöktüğü bilinmektedir. Yapı ilk olarak 1763 yılında onarım geçirmiştir. Daha sonra 1893- 1895 yılların da da onarım görmüştür. Cumhuriyet döneminde ise 1930-1960’lı yıllardaki onarımların ardından 1991 yılında tekrar onarıma alınmış ve onarım çalışmaları 2019 yılında tamamlanmıştır. Bu çalışmalar sırasında barok süsleme büyük oranda kaldırılıp alttaki motif ve kompozisyonun üzerinden geçilerek yenilenmiştir. Aynı zamanda renklerin üzerinden de geçildiği için motifler yüzeyden kabarık bir hale gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Edirne, Osmanlı dönemi, Üç Şerefeli Camii, Kalemişi süsleme

Kaynakça

• Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-I Belde-I Edirne (20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirnesi), Trakya Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014. Altınsoy Mercimek, Gülşen, Edirne Camilerinde 18.Yüzyıl Onarımları, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1999. Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi,” Fresk Maddesi”, C. 2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983. Aslanapa, Oktay, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, 223-232. Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, C.II, İstanbul 1972. Bayram, Sadi, “XIV. Asırda Tezhiplenmiş Beylik Dönemine Ait Üç Kuran Cüzü”, Vakıflar Dergisi, Sayı. XVI, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1982, 143-154. Baysal, Ali Fuat, Edirne Osmanlı Erken Dönem Camileri Kalemişi Örnekleri ve Analizleri, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Konya 2013. Baysal, Ali Fuat, “Üç Şerefeli Camii Avlu Revaklarında Bulunan XV. Yüzyıl Kalem İşi Uygulamalı Hat Örnekleri”, İstem, Yıl:12, Sayı 23, 2014, 61-73. Beşir Çelebi, Tarih-i Edirne: Hikayet-i Beşir Çelebi, (Haz: İ.H.Ertaylan), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.1960. Çağman, Filiz - Zeren Tanındı, Topkapı Saray Museum Islamic Miniature Painting, Art and Cultural Publications, İstanbul 1979, No.37. Demiriz, Yıldız, “Osmanlı Kalem İşleri”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, 297-304. Demiriz, Yıldız, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453), Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1979. Demiriz, Yıldız, “Edirne Camilerinde Kalem İşleri”, Edirne Serhattaki Payitaht, (Haz. Emin Nedret İşli–M. Sabri Koz), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998, 373-380. Erdemir, Yaşar, Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Beyşehir Vakfı Yayınları, Beyşehir 1999. Erdoğan, Muzaffer, “Osmanlı Devrinde Yapılan İmar Çalışmaları”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 6-7, (1977-1978), İstanbul 1978, s.121-188. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.3, (Haz.:S.A.Kahraman – Y.Dağlı) Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999. Eyice, Semavi, “Edirne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.10, İstanbul 1994, 431-442. Goodwin, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, Çev. M.Günay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012. Gökbilgin, M.T. “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsâmirîn”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, 77-117. Gökbilgin, M.T. XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, Üçler Matbaası, İstanbul 1952. İnalcık, Halil, “Edirne’nin Fethi”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, 137-159. İrteş, Semih, “Kalemişi, Cam ve Revzen”, Bir Şaheser Süleymaniye Külliyesi, (Ed. Selçuk Mülayim), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2007, 293-325. Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi,, Yem Yayınları, İstanbul 2007. Kuban, Doğan, Sinan’ın Sanatı ve Selimiye Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1997. Kuran, Apdullah, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986. Menage, V.L. “Edirne’li Rûhi’ye Atfedilen Osmanlı Tarihinden İki Parça”, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1976, 311-333. Nemlioğlu, Candan, “Çarşamba Gökçeli Camii”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, (11-13 Ekim 2000, Konya), C. II, Konya 2001, 117-136. Ögel, Semra, Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1966. Onur, Oral, Edirne, Türk Tarihi Vesikalarından Kitabeler, Yenilik Basımevi, İstanbul 1972. Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul 1939. Sayan, Feyza Köse, Erken Osmanlı Camileri İçinde Edirne Üç Şerefeli Cami ve Belgeler Üzerinden Cumhuriyet Dönemine Kadar Geçirdiği Onarımlar, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul 2018. Tanman, Mehmet Baha, “Edirne’de Erken Dönem Osmanlı Camileri ve Özellikle Üç Şerefeli Cami Hakkında”, Edirne: Serhattaki Payitaht, (Haz. Emin Nedret İşli–M. Sabri Koz), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998, 325-352. Tüfekçioğlu, Abdülhamit, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001. Uysal, Ali Osman, “Erken Osmanlı Mimarisinde Minareler”, Osmanlı, C.10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.137-160. Uysal, Zekiye, Ankara Mescitlerine Kalem İşi Süslemeler XIV.-XV. Yüzyıl, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2001. Uysal, Zekiye “XVI-XV. Yüzyıl Ankara Mescitlerinde Kalem İşi Süslemeler”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan, 10-13 Ekim 2001, İzmir 2002, 579-589. Uysal, Zekiye, “Das Spiel der Farben, Blüten pracht auf Holz ziert die frühen Gebetshäuser in Ankara”, Antike Welt, Helf 5, 2004, 87-91. Uysal, Zekiye, “Tire Yeşil İmaret’in Kalemişi Süslemeleri”, Sanat Tarihi Araştırmaları, Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, (Ed. Mustafa Denktaş-Osman Eravşar), Kayseri 2007, 347-357. Ünver, Süheyl, “Edirne’de Üç Şerefeli Camiin Avlusu Kubbeleri İçindeki Devrinin Süsleri Hakkında”, Arkitekt, S. 07-10, 1949, 166-168. Ünver, Süheyl, “Edirne Medeniyetimiz ve Tezyini Misalleri,”, Edirne: Edirne’nin 600.Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, 233-253. Yetkin, Suut Kemal Türk Mimarisi, Bilgi Yayınları, Ankara 1970.