Compromise, Conflict and Bargaining: The Politics of Living a ‘Nonreligious’ Life in Türkiye

Yıl 2025, Sayı: 20, 27 - 48, 30.06.2025

Nesibe Demir

https://doi.org/10.32739/uskudarsbd.11.20.151

Öz

In a society like Türkiye, where Islamic values and practices are embedded in the culture, living a life far from religion or abandoning Islam is not only a matter of faith. This situation is closely related to sharing a common culture, belonging, and socialization processes. Especially for individuals who grow up in a religious family and environment, the process becomes more complex and sometimes painful. Contextual characteristics necessitate a different perspective both on the nonreligious conceptual approaches put forward in the United States and Western countries in recent years and on the experiences of individuals in their daily lives. This article explores how “nonreligious” individuals position themselves within social relations, in other words, how they interact with the cultural and social structure while living a life “far from religion”. A qualitative study was conducted in seven provinces using qualitative research methods supported by TUBITAK, where the experiences of individuals were investigated. The article examines and discusses the interactions that individuals enter into within the theoretical framework of social interaction and daily life under the titles of compromise, conflict, and bargaining, also taking into account their family background and the relationship with their social space. For many participants, two or even three of these types of interactions coexist during the process, sometimes simultaneously, but since most of the participants grew up in more religious and conservative families, situations that I will call “necessary compromise” or “affective compromise” are more common, and these positions will be discussed more in the article. I claim that in all these variable positions, with some exceptions, the concept of “respect” comes to the fore, and therefore, despite deep differences and divisions, trying to live together within the framework of “respect” is the main motivation.

Anahtar Kelimeler

nonreligion , (affective/necessary) compromise , conflict , bargaining , respect , Türkiye

Proje Numarası

121K876

Uzlaşma, Çatışma ve Pazarlık: Türkiye’de “Dindar Olmayan” Bir Yaşam Sürmenin Siyaseti

Öz

Türkiye gibi İslami değer ve pratiklerin kültürün içine yerleşik olduğu bir toplumda dinden uzak bir yaşam sürmek ya da İslam'dan çıkmak sadece inançla ilgili bir durum değildir. Bu durum ortak bir kültürü paylaşma, aidiyet ve sosyalizasyon süreçleri ile yakından ilgilidir. Özellikle dindar bir aile ve çevrede yetişen bireyler için süreç daha karmaşık, bazen sancılı hale gelmektedir. Bağlamsal özellikler hem son yıllarda Amerika ve Batı ülkelerinde öne sürülen “dindışılık” (nonreligion) kavramsal yaklaşımlarına hem de bireylerin günlük yaşamlarındaki deneyimlerine farklı bir bakış açısını zorunlu kılar. Bu makale “dindar olmayan” bireylerin toplumsal ilişkilerde nasıl bir pozisyon aldıklarını yani “dinden uzak” bir yaşam sürerken kültürel ve toplumsal yapı ile nasıl bir etkileşim yaşadıklarını, TÜBİTAK destekli yedi ilde gerçekleştiren nitel araştırma yöntemlerinin kullanılarak bireylerin deneyimlerinin araştırıldığı çalışma ile analiz etmektedir. Makale bireylerin aile geçmişleri ve içinde bulundukları toplumsal mekânla ilişkisini de göz önünde bulundurarak girdikleri etkileşimleri uzlaşma, çatışma ve pazarlık başlıkları altında toplumsal etkileşim ve gündelik hayat teorik çerçevesinde ele alıp tartışmaktadır. Birçok katılımcı için bu etkileşim türlerinin ikisi, hatta üçü süreç içinde bazen de eş zamanlı olarak bir arada bulunmakla birlikte katılımcıların çoğu daha dindar ve muhafazakâr bir ailede yetiştiği için “gerekli/zorunlu uzlaşma” ya da “duygulanımsal uzlaşma” olarak ifade edilebilecek durumlar daha fazla karşımıza çıkmaktadır ve metinde bu konumlanmalar üzerinde daha fazla durulacaktır. Bütün bu değişken konumlanmalarda istisnalar hariç “saygı” kavramının ön plana çıktığı, bu yüzden derin farklılıklara ve ayrışmalara rağmen “saygı” çerçevesinde bir arada yaşamaya çalışmanın temel motivasyon olduğu vurgulanmaktadır

Anahtar Kelimeler

dindar olmama , (duygulanımsal/gerekli) uzlaşma , çatışma , pazarlık , saygı , Türkiye

Etik Beyan

Araştırma için 15/09/2021 tarihinde İbn Haldun Üniversitesi Sosyal ve Beşerî Bilimler Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu Başkanlığı tarafından 2021/07-5 karar numarası ile Etik İzin Raporu alınmıştır.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

121K876

Teşekkür

Bu çalışma, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından 121K876 numaralı “Türkiye’de Lâ-Dini İnançlar ve Pratikler: Değişen Toplumsal Yapıda Din Dışı Arayışlar” projesi ile desteklenmiştir. Projeye verdiği destekten ötürü TÜBİTAK’a teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca makaleyi gözden geçirerek olgunlaşmasına katkı sunan proje yürütücüsü değerli Doç.Dr.Önder Küçükural ve projede araştırmacı olan Doç.Dr.Kurtuluş Cengiz hocalarıma teşekkür ediyorum.

Kaynakça

• Barnard, Henry. “Bourdieu and Ethnography: Reflexivity, Politics and Praxis,” içinde An Introduction to the Work of Pierre Bourdieu, Editörler: Richard Harker, Cheleen Mahar, and Chris Wilkes, 58–85. London: Palgrave Macmillan UK, 1990. https://doi.org/10.1007/978-1-349- 21134-0_3.
• Beaman, Lori G. “Deep Equality as an Alternative to Accommodation and Tolerance.” Nordic Journal of Religion & Society 27, sayı. 2 (November 2014): 89–111. https://doi.org/10.18261/ issn1890-7008-2014-02-01.
• Bilici, Mucahit. “The Crisis of Religiosity in Turkish Islamism.” Middle East Report 288, sayı. 1 (2018): 43–45.
• Bourdieu, Pierre. “Social Space and Symbolic Power.” Sociological Theory 7, sayı. 1 (1989): 14–25. https://doi.org/10.2307/202060.
• Bullivant, Stephen. “Explaining the Rise of “Nonreligion Studies”: Subfield Formation and Institutionalization within the Sociology of Religion.” Social Compass 67. 1 (1 March 2020): 86–102. https://doi.org/10.1177/0037768619894815.
• ———., Stephen, and Lois Lee. ‘Interdisciplinary Studies of Non-Religion and Secularity: The State of the Union’. Journal of Contemporary Religion 27, sayı. 1 ( January 2012): 19–27. https://doi. org/10.1080/13537903.2012.642707.
• Certeau, Michel de. The Practice of Everyday Life. Berkeley: U of California P, 1988.
• Cotter, Christopher R. The Critical Study of Non-Religion: Discourse, Identification and Locality. Bloomsbury Publishing, 2020.
• Creswell, John W. Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches. Sage Publications, 2013.
• Eller, Jack David. “A Quiet Tsunami: Nonreligion and Atheism in the Muslim World.” Secular Studies 4, sayı. 2 (13 October 2022): 117–39. https://doi.org/10.1163/25892525-bja10032.
• Ertit, Volkan. Endişeli Muhafazakârlar Çağı: Dinden Uzaklaşan Türkiye. Ankara: Orient, 2015.
• Fairclough, Norman, Jane Mulderrig, and Ruth Wodak. “Critical Discourse Analysis.” Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction, 2011, 357–78.
• Hecker, Pierre. “Resistance Through Nonperformance: Atheism and Nonreligion in Turkey.” Religion and Society 1, no. aop (2023): 1–14.
• Kandemir, Sibel. “Lise Öğrencilerinde Din Dışı Yönelim: Bir Ölçek Geliştirme Çalışması.” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8, no. 2 (2021): 230–56.
• Kandiyoti, Deniz. “Bargaining with Patriarchy.” Gender & Society 2, no. 3 (September 1988): 274–90. https://doi.org/10.1177/089124388002003004.
• Kirdiş, E. “Revisiting Religious Economy Models: The Decline of Religious Engagement among Turkish Youth.” Political Science Quarterly 137, no. 1 (1 March 2022): 73–97. https://doi. org/10.1002/polq.13280.
• Küçükural, Önder, Kurtuluş Cengiz, and Mehmet Ali Başak. “Türkiye’de Lâdinî (Nonreligious) Arayışları Çalışmak: Dinden Uzaklaşma ve Ayrılma Eğilimlerine Dair Kavramsal Bir Çerçeve Önerisi.” Abant Sosyal Bilimler Dergisi 23, no. 1 (2023): 437–51.
• Kütük-Kuriş, Merve. “Moral Ambivalence, Religious Doubt and Non-Belief among Ex-Hijabi Women in Turkey.” Religions 12, sayı: 1 (6 January 2021): 33. https://doi.org/10.3390/rel12010033.
• Lee, Lois. “Locating Nonreligion, in Mind, Body and Space: New Research Methods for a New Field.” Annual Review of the Sociology of Religion 3 (1 January 2012): 135–57. https://doi. org/10.1163/9789047429470_008.
• ———. “Secular or Nonreligious? Investigating and Interpreting Generic “Not Religious” Categories and Populations.” Religion 44, sayı: 3 (3 July 2014): 466–82. https://doi. org/10.1080/0048721X.2014.904035.
• Lüküslü, Demet. “Necessary Conformism: An Art of Living for Young People in Turkey.” New Perspectives on Turkey 48 (2013): 79–100.
• Quack, Johannes. “Outline of a Relational Approach to “Nonreligion”’. Method & Theory in the Study of Religion 26, sayı. 4–5 (28 November 2014): 439–69. https://doi.org/10.1163/15700682- 12341327.
• Quack, Johannes, and Mascha Schulz. “Who Counts as “None”?: Ambivalent, Embodied, and Situational Modes of Nonreligiosity in Contemporary South Asia.” Religion and Society 1, aop (2023): 1–14.
• Schielke, Samuli. “Being a Nonbeliever in a Time of Islamic Revival: Trajectories of Doubt and Certainty in Contemporary Egypt.” International Journal of Middle East Studies 44, sayı: 02 (2012): 301–20. https://doi.org/10.1017/S0020743812000062.
• Sevinç, Kenan, Metin Güven, and Tuğba Yeşilyurt. “Dindar ve Spiritüel Olmama (DİSOL) Ölçeğinin Türkçe’ye Uyarlanması.” Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2015): 59–86.
• ———. “İnançsızlığa Yönelmede Çevresel ve Entelektüel Faktörlerin Etkisi.” İnsan ve Toplum 6, sayı: 2 (2016): 87–116.
• Simmel, Georg. Bireysellik ve Kültür. İstanbul: Metis Yayıncılık, 2009.
• ———. “On Individuality and Social Forms, Edited by Donald N. Levine.” Chicago: University of Chicago Press, 1971.
• Smith, Jesse M., and Ryan T. Cragun. “Mapping Religion’s Other: A Review of the Study of Nonreligion and Secularity.” Journal for the Scientific Study of Religion 58, 2 (2019): 319–35. https://doi. org/10.1111/jssr.12597.
• Stacey, Timothy, and Lori G. Beaman. “Introduction.” Nonreligious Imaginaries of World Repairing içinde, edited by Lori G. Beaman and Timothy Stacey, 1–15. Cham: Springer International Publishing, 2021. https://doi.org/10.1007/978-3-030-72881-6_1.
• Taves, Ann. “What Is Nonreligion? On the Virtues of a Meaning Systems Framework for Studying Nonreligious and Religious Worldviews in the Context of Everyday Life.” Secularism and Nonreligion 7, 1 (14 November 2018): 9. https://doi.org/10.5334/snr.104.
• Turner, Jonathan H. A Theory of Social Interaction. Stanford University Press, 1988.
• Van Nieuwkerk, Karin. ‘Introduction: “Religious Transformation in the Middle East: Spirituality, Religious Doubt, and Non-Religion in the Middle East”’. Religions 12, 6 (9 June 2021): 426. https://doi.org/10.3390/rel12060426.