İhvân-ı Safâ Risalelerinde Avam, Havas ve Ara Sınıf Tasnifi Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Sayı: 20, 97 - 117, 30.06.2025

Nusret Taş

https://doi.org/10.32739/uskudarsbd.11.20.154

Öz

Bu çalışmanın amacı, ilk dönem Müslüman filozoflar arasında yer alan bir grup düşünürün kaleme aldığı İhvân-ı Safâ Risalelerinde, toplumdaki insanları anlama-kavrama seviyesi bağlamında avam, havas ve ara sınıf olarak tasnif etme çabalarına dayalı görüşlerinin değerlendirmesidir. Konunun seçilmesinde, İslâmî ilimlerin teşekkül döneminde kaleme alınan risalelerde bu konunun detaylı olarak ele alınması etkili olmuştur. Risale yazarları, toplumdaki insanları, anlama-kavrama seviyeleri bakımından genel olarak avam, havas ve bunlar arasında yer alanlar olmak üzere üç ana gruba ayırmaktadır. Onlara göre avam kesim; çocuklar, kadınlar, köleler, aklı kıt olanlar ve zihinsel engellilerden oluşmaktadır. Havas kesim, ilimde derinleşmiş, aklı rehber edinen, teorik ve pratikte kemal yolculuğunda olanlardır. Ara sınıf ise bazı yönleriyle avama, bazı yönleriyle de havasa benzer nitelikler taşıyan kesimdir. Risalelerde konuyla ilgili tespit edilen görüşler, toplam on iki başlık altında tasnif edilerek değerlendirilmiştir. Çalışmada risalelerin hem Arapça aslından hem de Türkçe çevirilerinden yararlanılmıştır. Literatür taramasında konuyla doğrudan ilgili olan herhangi bir çalışmaya denk gelinmemiştir. Dolayısıyla bu çalışmayı, alanında yapılan örnek bir çalışma olarak değerlendirmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi , İhvân-ı Safâ Risaleleri , Toplumsal Sınıflar , Avam , Havas

Analysis on the Classification of Common People, Elite Class and Intermediate Class in the Treatises of the Ikhwân As-Safâ

Öz

The aim of this study is to evaluate the views of the Ikhwân as-Safâ Treatises, written by a group of thinkers among the early Muslim philosophers, based on their efforts to classify people in society as common people, elites and intermediate classes in terms of their level of understanding and comprehension. The detailed treatment of this subject in treatises written during the formation period of Islamic sciences was effective in choosing the subject. The authors of the treatises generally divide people in society into three main groups in terms of their level of understanding and comprehension: common people, elites and those in between. According to them, the common people consist of children, women, slaves, those with limited intelligence and mentally disabled people. The elite people are those who are deep in knowledge, guided by reason and on the journey to perfection in theory and practice. The intermediate class is the group that has some aspects similar to common people and some aspects similar to elites. The views determined in the treatises on the subject have been classified and evaluated under a total of twelve headings. In the study, both the original Arabic and Turkish translations of the treatises were used. No study directly related to the subject was found in the literature review. Therefore, it is possible to evaluate this study as an pioneering study in the field.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion , Treatises of the Ikhwân as-Safâ , Social Classes , Common People (Awam) , Elite Class (Hawas).

Kaynakça

• Algül, Adnan, ve Meryem Gökdere. “İslam Hukuku ve Tasavvufta İlmi Bir sınıflandırma Olarak Avâm- Havâs.” Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 6, sy. 2 (2022): 442-59.
• Alper, Ömer Mahir. “Mecrîtî.” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 28:278-79. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Arığ, Zeynep. “Muhataplarının Seviyesi Bağlamında Gazzâlî’nin Kelâm Algısındaki Çeşitlilik Sorunu.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üni. SBE, 2015.
• Erilli, Tuğçenur. “Bîrûnî’nin Ötekini Anlamada Özgün Yöntemi: Havas ve Avam Ayrımı.” İlahiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 11 (2019): 95-109.
• Gazzâlî. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Çeviren Ahmet Serdaroğlu. C. IV. İstanbul: Bedir Yayınları, 2002.
• ———. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Çeviren Ahmet Serdaroğlu. C. I. İstanbul: Bedir Yayınları, 2002.
• ———. Mişkâtü’l-envâr. Çeviren Süleyman Ateş. İstanbul: Bedir Yayınları, 1994.
• Gökdere, Meryem. “Tasavvufî Tecrübede Avâm-Havâs Ayrımının Anlamı ve Önemi: Gazâlî Örneği.” Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üni. SBE, 2021.
• İbn Rüşd. Faslü’l-Makâl (Felsefe-Din İlişkisi). Çeviren Bekir Karlığa. İstanbul: İşaret Yay., 1992. ———. Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt). Çeviren Kemal Işık ve Mehmet Dağ. Samsun: OMÜ Basım Evi, 1986.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fütûhâtü’l-Mekikiye Havas ve Avam İtikadı. Çeviren Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İhvân-ı Safâ. “1. Risâle: Sayılar Hakkında.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Bayram Ali Çetinkaya, I:31-50. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• ———. “3. Risâle: Astronomi-Astroloji ve Kürelerin (Gök Cisimlerinin) Oluşumu Hakkında.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Elmin Aliyev, I:81-110. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• ———. “8. Risâle: Pratik Sanatlar ve Amaçları Üzerine.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Enver Uysal, I:187-200. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• ———. “9. Risâle: Ahlakın Anlamı, Farklı Oluşunun Nedenleri ve Hastalıklarının Çeşitleri.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren İsmail Çalışkan ve Enver Uysal, I:201-67. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• ———. “22. Risâle: Hayvanların ve Hayvan Türlerinin Yaratılış Şekline Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Murat Demirkol, II:139-258. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• ———. “23. Risâle: Bedenin Oluşumuna Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren İsmail Çalışkan, II:259-72. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• ———. “25. Risâle: Spermin Düştüğü Yere Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren İsmail Çalışkan, II:289-315. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• ———. “30. Risâle: Lezzetlerin Nitelikleri, Hayatın ve Ölümün Hikmeti ile Bunların Mahiyetlerine Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Murat Demirkol, III:55-79. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “31. Risâle: Dillerin, Yazı Şekillerinin ve İbarelerin Farklı Olmasının Sebeplerine Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Ali Avcu, III:81-144. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “37. Risâle: Aşkın Mahiyetine Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren H. İbrahim Şimşek ve Yalçın Atalık, III:217-31. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “38 Risâle: Öldükten Sonra Diriliş ve Kıyâmete Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, düzenleyen & çeviren by Abdullah Kahraman, III:233-61. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “40. Risâle: Nedenler ve Nedenlilere Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Ali Durusoy, III:281-311. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “42. Risâle: Mezhepler ve Dine Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Metin Özdemir, III:327-428. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “46. Risâle: İmanın Mahiyeti ve Araştırmacı Müminlerin Özelliklerine Dair.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Murat Demirkol, IV:55-96. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “52. Risale: Sihir, Büyü ve Göz Değmesinin Mahiyeti Hakkında.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Murat Demirkol, 4:213-319. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• ———. “Fihrist Risâlesi.” İçinde İhvân-ı Safâ Risâleleri, editör Abdullah Kahraman, çeviren Enver Uysal, I:13-30. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’l-Erbe῾în: fi’l-῾İleli ve’l-Ma῾lûlât.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, III:344-83. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’l-Ḫâmiseti ve’l-῾İşrîn: fî Musḳati’n-Nuṭfe.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, II:417-54. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risaletü’l-Ûlâ: fi’l-῾Aded.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, I:48-77. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’l-Vâḥdeti ve’ẟ-ẞelâsîn: fî ῾İleli’l-İḫtilâfi’l-Lüġâti ve Rüsûmi’l-Ḫuṭûṭi ve’l-῾İbârât.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, III:84-177. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’s-Sâbi῾ati ve’ẟ-ẞelâsîn: fî Mâhiyeti’l-῾Işk.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, III:269-86. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’ẟ-ẞâlise: el-Mevsûmetu bi’l-Usṭrunûmyâ fi’l-῾İlmi’n-Nücûm ve Terkîbi’l-Eflâk.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, I:114-57. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-er-Risâletü’ẟ-ẞâliseti ve’l-῾İşrîn: fî Terkîbi’l-Cesed.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ , II:378- 95. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’ẟ-ẞâmine: fi’ẟ-ẞenâi῾il-῾Ameliyyeti ve’l-Ġarezi Minhâ.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ- Ṣafâ, I:274-95. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’ẟ-ẞâniyeti ve’l-Erbe῾în: fi’l-Ârâi ve’d-Diyânâti fi’l-῾Ulûmi’n-Nâmûsiyyeti’lİlâhiyyeti ve’ş-Şerî῾a.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, III:401-538. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’ẟ-ẞâniyeti ve’l-῾İşrîn: fî Keyfiyeti Tekvîni’l-Ḥayvânât ve Eṣnâfihâ.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, II:178-377. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’ẟ-ẞelâsîn: fî Ḫâṣyeti’l-Leẕẕâti ve Ḥikmeti’l-Ḥayâti ve’l-Mevti ve Mâhiyyetihâ.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, III:52-83. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “er-Risâletü’t-Tâsi῾a: fî Beyâni’l-Aḫlaḳ ve Esbâbi İḫtilafihâ ve Enva῾i ῾İlelihâ.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, I:296-389. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• ———. “Fihristu’r-Resâil.” İçinde Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ, I:21-46. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992. Kılıç, Cevdet. “Filozofların Hakikat Arayışında Kategorik Yaklaşımları.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 5 (2000): 117-33.
• Macic, Haris. “İhvân-ı Safâ’da zâhir ve bâtın.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üni. SBE, 2011. Nedim, Muhammed b. İshak en-. el-Fihrist. Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Serâc, Ebû Nasr es-. el-Lüma’. Kahire, 1960. Subaşı, Necdet. “Bir Toplumsal Kategoriyi Anlamaya Giriş: Avam’ın Sosyolojisi.” Bilgi ve Hikmet, sy 10 (1995): 78-82.
• Taş, Nusret. “İbn Haldun’un Mukaddime Adlı Eserindeki Teorilerin, İhvân-ı Safâ Risâleleri’nden İntihal Olduğuna Dair İddia.” İçinde Sosyal Bilimlerde Seçme Konular-7, editör Sadettin Paksoy ve Hasan Çiftçi, 267-95. Ankara: İKSAD Puplishing House, 2022.
• ———. İhvân-ı Safâ Felsefesinde Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: KDY Akademi, 2021.
• ———. İnsanlar Efendi, Hayvanlar Köle midir? Ankara: İlâhiyat, 2024.
• Taş, Nusret, ve Haydar Dölek. “İhvân-ı Safâ Felsefesinde İnsanın Mahiyeti ve Nefs-Beden İlişkisi.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 33, sy 1 (2023): 413-26.
• ———. “X. Yüzyılın Bilimler Akademisi: İhvân-ı Safâ Teşkilatı.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22, sy 1 (2017): 271-86.
• Tosun, Necdet. “Zünnûn el-Mısrî.” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44:575-76. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Uludağ, Süleyman. “Avam.” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, IV:105-6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• ———. “Havas.” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16:517. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Uysal, Enver. “İhvân-ı Safâ.” İçinde Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22:1-6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• ———. “Resâilü İhvâni’s-Safâ.” İçinde Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 34:576-79. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Yıldırım, Emine Taşçi. “İslam Düşüncesinde Avâm-Havâs Ayrımı.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Dergisi 24, sy 2 (2020): 665-85.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye.” İçinde Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16:426-27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• https://arapcaokulu.com/index.php/en/component/content/article/2-arapca-anasayfa/17-semsikameri- harfler Erişim Tarihi: 15.02.2025.