Mâtürîdî’de İnsanın Sorumluluğu Responsibility of Human in Mâtürîdî

Yıl 2013, Cilt: 20 Sayı: 20, 47 - 80, 01.12.2013

Veysi Ünverdi

Öz

İnsanın sorumlu oluşu, bir hakikat-i sabite olarak kabul görmüş olmasına rağmen, kelamda hem ahlak hem de ilahi sıfatlar açısından tartışılmıştır. Ahlak bağlamında ele alınması adalet prensibi odaklı insan fiillerinin yaratılışı ve aidiyeti merkezlidir. Buna göre insan, ahirette ceza ve ödüle konu olan bir özneyse, davranışlarının müridi ve faili olmalıdır. Ancak bu irade ve failiyyet, Allah’ın mutlak ilim, irade ve kudretiyle nasıl bağdaştırılacaktır, sorusu, konunun diğer veçhesini oluşturmaktadır. Öyle bir çözüm getirilmelidir ki, bir yandan insanın otonomluğu diğer yandan Allah’ın irade ve kudretinin işlerliği korunmuş olsun. Esasen kelam okulları insanın sorumluluğunu kabul etmelerine karşın, çözümü farklı şekillerde ortaya koymuşlardır. Bu çalışma, Mâtürîdî’nin konuya dair özgün yaklaşımını ortaya koymaya mebnidir. O, insan sorumluluğunu temellendirirken fiillerin varlık sahnesine getirilişini ilahi kudrete hamletmiş; fiilin sahibi ve failinin insan olduğunu kabul etmiştir. Buradan hareketle de ona göre sorumluluğun temel nedeni, fiile iki irade ve kudretin taalluk etmesidir

Anahtar Kelimeler

Mâtürîdî, Sorumluluk, İrade, Kudret, Hürriyet

Kaynakça

• Abdulcebbâr, Kâdî, Ebu’l-Hasan b. Ahmed el-Hemedânî el-Esedâbâdî, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, (tah. Mahmûd Muhammed el-Hudayrî), Kahire 1957.
• Akçay, Mustafa, Çağdaş Dünyada İnsan ve Dini Sorumluluğu, Ankara 2013.
• Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlak İlmi ve İslam Ahlakı, Ankara 1991.
• Âmidî, Seyfettin Ebû’l-Hasan b. Muhammed b. Salim, Gâyetü’l- Merâm fî İlmi’l-Kelâm, Beyrut 2004.
• Aydın, Ali Arslan, İslam İnançları ve Felsefesi, İstanbul 1979.
• Baberti, Ekmeluddin, Şerhu’l-Vasiyye li’l-İmâm Ebi Hanîfe, (neş. İ. Hatib el-Haseni), yy. tsz.
• Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed, Şerhu Cevhereti’t-Tevhîd, Kahire 2002.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed, Usulu’d-Din, İstanbul 1928.
• Bakıllânî, Kadı Ebu Bekr, Kitâbu’t-Temhid, Beyrut 1957.
• Beyâzîzâde Ahmed Efendi, İşârâtu’l-Meram min İbârâti’l-İmam, (neş. Yusuf Abdurrez- zak), Kahire 1949.
• Beyzâvi, Ebu Said Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Beyrut tsz.
• Câbiri, Muhammed Âbid, ed-Dimukrâtiyye ve Hukûku’l-İnsan, Beyrut 2004.
• Chittick, William C. -Murata, Sachiko, İslamın Vizyonu, (çev. Turan Koç), İstanbul 2000.
• Cürcânî, Seyit Şerif Ali b. Muhammed, Kitabu’t-Tarifat, (tah. İbrahim el-Eybari), Beyrut 1992.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebi’l-Meâlî Abdilmelik, Kitâbu’l-İrşâd, Mısır 1950.
• Draz, M. Abdullah, İslamın İnsana Verdiği Değer, (çev. Nureddin Demir), İstanbul 1983.
• Düzgün, Şaban Ali, “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkanı”, Kelam Araştırmaları Dergisi, 11:2, 2013.
• Ebu Hanife, el-Alim ve’l-Müte’allim, (neş. Mustafa Öz), İstanbul 1992.
• Erdem, Hüsameddin, Ahlak Felsefesi, Konya 2003.
• Eş’ârî, Ebû Hasan Ali b. İsmail, Kitâbu’l-Lum’a fi’r-Reddi alâ Ehli’z-Zeyği ve’l-Bida’, Beyrut 1952.
• ------ el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Kahire 1954.
• ------ Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn, Wiesbaden 1963.
• Farabi, Fusûl el-Munteze’a, (neş. Fevzi Mitri Neccar), Beyrut 1971.
• ------- Kitâbu’l-Huruf, (çev. Ömer Türker), İstanbul 2008.
• Frankena, William K., Ethics, New Jersey 1964.
• Gazâlî, Ebu Hamid Muhammed, İhyâu Ulumi’d-Dîn, Beyrut tsz.
• ------ el-İktisâd fi’l-İtikâd, Beyrut 1983.
• Gölcük, Şerafettin, Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri, İstanbul 1979.
• Harputî, Abdullatif, Tenkîhu’l-Kelam, İstanbul 1330.
• Işık, Harun, Mâtürîdî’ye Göre Kaza ve Kader, (Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri 2011.
• İbâdî, Abdullah, el-Mesuliyetû fi’l-İslâm, (Mine’l-Âdab ve’l-Ahlâki’l-İslâmiyye içinde), Kahire 1976.
• İbn Furek, Mucerredu Makalati’l-Eş’arî, (tah. D. Gimaret), Beyrut 1987.
• İbn Humam, Kemal, Kitâbu’l-Müsâyere, İstanbul 1979.
• İbn Rüşd, Tehâfütü’t-Tehâfüt, (neş. Süleyman Dünya), Kahire 1980.
• ------ el-Keşf an Menâhici’l-Edille fi Akâidi’l-Mille, (neş. M. Kasım), Kahire 1964.
• İbn Teymiyye, Süâlâni fî’l- Kazâ ve’l-Kader, Beyrut 1993.
• Îcî, Adududdin, el-Mevakıf fi İlmi’l-Kelam, Beyrut tsz.
• İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelâm, Ankara 1981.
• Isfehâni, Râgıb, el- Müfredat fi Garîbi’l-Kur’an, (tah. M. Seyyid Keylani), Kahire 1961.
• Keskin, Halife, İslam Düşüncesinde Kader ve Kaza, İstanbul 1997.
• Kılavuz, A. Saim, İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, İstanbul 2014.
• ------ Ebu Seleme es-Semerkandi ve Akaid Risalesi, İstanbul 1989.
• -----“Kur’an ve Sünnet Bağlamında Kader Meselesi”, (ed. İlyas Çelebi, İnsan İradesi ve Kudret-i İlahiyye Bağlamında Kader Meselesi içinde), İstanbul 2014.
• Kutluer, İlhan, “İnsan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995.
• Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, (tah. Fethullah Huleyf), İstanbul 1979.
• -------Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi, (ter. Bekir Topaloğlu), Ankara 2003.
• ------ Te’vilâtu Ehli’s-Sünne, (tah. Fatma Yusuf el-Hayme), Beyrut 2004.
• Mevdûdî, Ebu’l-Ala, Tefhimü’l Kur’ân, İstanbul 1997.
• Muhammed b. Veli b. Rasul el-İzmiri, Hâşiye Ale’l-Mir’at, İstanbul 1309.
• Morris, Herbert, Freedoom and Responsibility, Standford 1961.
• Nesefî, Ebu’l-Berekat Ahmed b. Mahmud, Tefsiru’n-Nesefî (Medarik Tefsiri), İstanbul 1984.
• Nesefi, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tabsıratu’l-Edille, Ankara 2003.
• --- --- Kitabu’t-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhid, (tah. C. Hasen Ahmed), Kahire 1986.
• Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, (çev. Şerafettin Gölcük), İstanbul 1988.
• Razî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdulkadir, Muhtaru’s-Sıhah, İstanbul 1980.
• Râzî, Fahreddin, Kitâbu’l-Erbaîn, Haydarabad 1353, 145.
• -------Mefâtihu’l-Gayb, Beyrut 1981.
• Özdemir, Metin, “Problematik Boyutlarıyla Kader Meselesi”, (ed. İlyas Çelebi, İnsan İradesi ve Kudret-i İlahiyye Bağlamında Kader Meselesi içinde), İstanbul 2014.
• Sâbûnî, Nureddin, Bidâye fi Usûli’d-Dîn, (ter. Bekir Topaloğlu), Ankara 2000.
• Sadru’ş-Şeria, et-Tavdih fi Halli Gavamizi’t-Tenkih (Saduddin Mesud b. Ömer Taftazânî, Şerhu’t-Telvih ale’t-Tavdih kenarında), Beyrut y.y.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim b. Ebî Bekr Ahmed, Nihâyetü’l-İkdâm, London 1934.
• Şeyhzade, Nazmu’l-Feraid, Kahire 1317.
• Ünverdi, Mustafa, “Ahlakın Epistemolojisi”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü Dergisi, yıl 7, sayı 2.
• Taftazânî, Mesûd b. Ömer b. Abdullah Sâduddin, Şerhu’l-Akâid, (haz. Süleyman Ulu- dağ), İstanbul 1991.
• Tehânevî, Keşşâfu Islahatı’l-Fünûn ve’l-Ulûm, Beyrut 1996.
• Yazıcıoğlu, Said, Mâtürîdî ve Nesefî’ye göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara 1988.
• Yeprem, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî, İstanbul 1984.
• ------ Mâtürîdî’nin Akîde Risalesi ve Şerhi, İstanbul 2000.
• ------“İrade Kader ve Mes’uliyet İlişkisi”, (ed. M. Bedrettin Çetiner, Kur’an-ı Kerim’de Mes’uliyet içinde), İstanbul 2006.
• Yeşilyurt, Temel, “Kur’an Işığında İnsanın Bireysel Sorumluluğu (Günah ve Sevap)”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10:1, 2005.
• Yurdagür, Metin, “Kur’an’da Kader ve İmam Mâtürîdî’nin Tevilâtü’l-Kur’an’ında Kader ile İlgili Bazı Ayet-i Kerimelerin Yorumu”, (yayınlayan: A. Hulusi Köker), Ebu Mansur Semerkandî-Mâtürîdî Kongresi, Kayseri 1986.
• -------“Fetret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995, XII.
• Watt, W. Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, (çev. E. Ruhi Fığlalı), Ankara 1981.
• Zebîdî, Tâcu’l-Arûs fi Şerhi’l-Kamus, Beyrut 1386.
• Zemahşeri, Keşşaf, (tah. A.Muhammed Muavvad), Riyad 1418.