Mutezile’nin Halkul’Kur’an Fikrinin Eş’ariyye–Maturidiyye Kelâmına Nüfuzu: Kelâm-ı Nefsi Kavramlaştırması

Yıl 2011, Cilt: 15 Sayı: 15, 125 - 159, 01.06.2011

Recep Ardoğan

Öz

Halku'l-Kur'an tartışmasının kelâm ilminde önemli bir yeri olmuştur. ÖnceCehmiyye, daha sonra Mu'tezile, Kelâmullahın Allah’ın sıfatı değil fiili olduğunuve Kur'an'ın yaratılmış olduğunu savunmuştur. Çünkü o, kelimeler, harfler ve seslerden oluşur. Bunların her biri de bir diğerinden sonra varlık alanına gelir.Ehl-i sünnet de başlangıçta kelâmın sıfat, Kur'an'ın da yaratılmamış olduğunu söylemiştir. Ama daha sonra Ehl-i sünnetin iki kelâm ekolü olan Maturidiyye veEş’ariyye, kelâm-ı nefsî ve kelâm-ı lafzî ayrımı yapmıştır. Onlara göre harfler,sesler ve kelimenin ötesinde bir nefsî kelâm vardır. Hâdis olan, kelâmın hakikatideğil ona işaret eden, harfler, sesler ve ibarelerden oluşan lafzî kelâmdır. Böyleceonlar, Mu’tezilenin argümanlarını dikkate alarak yeni bir görüş ortaya koymuşlardır

Anahtar Kelimeler

Kelâm, halku’l-Kur’an, mahlûk, harf, ses, kelâm-ı nefsî, Mu’tezile, Ehl-i sünnet

Kaynakça

• Aliyyü’l-Kârî, Molla Ali b. Sultan Muhammed, Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber, thk. Mervan M. eş-Şe’’âr, Dâru’n-Nefâis, Dimeşk 1430/2009.
• el-Âmidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Salim Seyfuddîn (631/1233), Ebkâru’l- Efkâr fî Usûli’d-Dîn, I-III, thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2003.
• el-Bâkılânî, Kâdî Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib, el-İnsâf fi-mâ Yecibü İ’tikâdühü ve- lâ Yecuzü’l-Cehlü Bih, nşr. M. Zahid el-Kevseri, Mektebetü’l-Ezheriyye li’t- Turâs, Kahire 14132/1993.
• Temhîdü’l-Evâil ve Telhîsu’d-Delâil, thk. Imaduddin Ahmed Haydar, Müessesetu Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut 1407/1987.
• el-Beyâdî, Kemaleddin Ahmed b. Hasen b. Yusuf, İşârâtü’l-Merâm min Ibârâti’l-İmâm, nşr. Yusuf Abdurrazzâk, Kahire 1368/1949.
• el-Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf (478/1085), Kitâbü’l-İrşâd, tr. Adnan Bülent Baloğlu ve dğr., TDV Yay., Ank. 2010.
• Fazlur Rahman, Islam, Second Edition, University of Chicago Press, Chicago 1979.
• Ebû Hanife, Numan b. Sâbit, “el-Fıkhu’l- Ekber”, nşr. M. Zahid el-Kevserî, İmâm-ı A’zamın Beş Eseri, trc. ve aynen Mustafa Öz, M.Ü. İFAV Yay., İstanbul 1992.
• el-Vasiyye, nşr. M. Zahid el-Kevserî, (“İmâm-ı Azam’ın Beş Eseri” içinde), nşr. Mustafa Öz, M.Ü. İFAV Yay., İst. 1992.
• Ebu Ya’lâ, Kâdî Muhammed b. Huseyn b. Muhammed ibn Ferrâ, İbtâlü’t-Te’vîlât li- Ahbâri’s-Sıfât, thk. Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed en-Necdî, Kuveyt 1407.
• Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Meymun b. Muhammed, Tebsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, I-II, thk. Hüseyin Atay, TDV Yay., Ank. 1994. ebu’l-Muzaffer el-İsferâyînî, et-Tebsîr fî Usûli’d-Dîn ve Temyîzi’l-Firkati’n-Nâciyeti ani’l-Firakı’l-Hêlikîn, thk. M. Zahid el-Kevserî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Bey- rut, 1408/1988. el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Kitâbu’l-Lum’a fi’r-Reddi alâ Ehli’z-Zeyğı ve’l- Bida’, nşr. R. J. Maccarty, Imprimerie Catholique, Beyrut, 1953. el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, ta’lîk: Abdullah Mahmud M. Ömer, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut, 1426/2005.
• Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Müsallîn, thk. M. Muhyiddin Abdülhamid, Mekte- betü’l-Asriyye, Beyrut 1411/1990.
• el-Gazzalî, Ebu Hamid Muhammed, el-İktisâd fi’l-İtikâd, nşr. Mustafa el-Kabani el- Dımeşkî, el-Matbaatü’l-Edebiyye, Mısır ts.. el-Erba’ûn fî Usûli’d-Dîn, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1409/1988.
• el-Hatîb el-Bağdadî, Ebu Bekr Ahmed b. Ali, Târîhu Bağdâd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye Beyrut ts.,
• İbn Cevzî, ebu’l-Ferec Abdurrahman (508-596), Nakdu’l-İlm ve’l-Ulemâ ev Telbîsü İblîs, (Dâru’l-Fikr), Beyrut, 1421/2001.
• İbn Ebî Şerif, Kemalüddin Muhammed b. Muhamemd b. Ebî Bekr (906/1501), el- Müsâmere bi-Şerhi’l-Müsâyere, (Kitabu’l-Musâyere içinde), Çağrı Yayınları, İst. 1979.
• İbn Ebi’l-’İzz, Şerhu’t-Tahâviyye fi’l-Akîdeti’s-Selefiyye, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Suudi Arabistan 1418.
• İbn Hanbel, Ahmed, er-Redd ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye, Matbaatu’s-Selefiyye, Kahire, 1393.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n- Nihal, I-V, thk. İbrahim Nasr, Abdurrahman Umeyra, Dâru’l-Ceyl, Beyrut 1416/1996.
• İbn Humam, el-Müsâyere, Çağrı Yayınları, İst. 1979.
• İbn Kutluboğa, Zeynü’d-Dîn Kasım (879/1447), Şerhu’l-Müsâyere (Kitabu’l-Musâyere içinde), Çağrı Yayınları, İst. 1979.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takıyyü’d-Dîn Ahmed b. Abdulhâlim (728/1328), et- Tis’îniyye, thk. Muhammed b. İbrahim el-Aclân, Mektebetü’l-Maarif, Riyad, 1420/1999.
• el-Akîdetü’l-Vâsıtiyye, M.Ü.İFAV Yay., İst. ts.
• Muvâfakâtü’l-Menkûl li-Sarîhi’l-Ma’kûl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1045/1985.
• el-Îcî, Adudiddin Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut ts.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, nşr. Sabri Hizmetli, Umran Yay.Ank. 1981.
• Kâdî Abdulcebbâr, ebu’l-Hasen ibn Ahmed el-Esdâbâdî el-Hemedânî, el-Muğnî fî Ebvâbi’-Tevhîd ve’l-Adl (Halku’l-Kurân), VII, thk. Taha Huseyn, İbrahim el- Ebyârî, Kahire1380/1960.
• “el-Muhtasar fî Usuli’d-Dîn”, Resailu’l-Adl ve’t-Tevhid, nşr. M. Ammara, Müessesetu Dari’l-Hilal, 1971.
• Kalaycı, Mehmet, “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”, A.Ü.İ.F.D., LI:2(2010), ss. 399-431.
• Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakaşalar, DİB Yay.Ank. 1989.
• Kutlu, Sönmez, “Haricîlik, Mürcie, Mu’tezile”, İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed. Hasan Onat, Ankuzem Yay., Ankara, 2007.
• Ma’mer el-İsfahânî, Ebû Mansur, “Kitâbü’l-Menâhic”, Akâid Risaleleri, nşr. Ali Nar, Beyan Yay., İst. 1998.
• el-Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, IV, nşr. Mehmet Boynukalın, Bekir Topaloğlu, İst. 2006.
• “Risâle fi’l-Akâid”, İslam Akaidine Dair Eski Metinler -I-, nşr. Yusuf Ziya Yörükan, A.Ü.İ.F. Yay., İst. 1953.
• Muhammad, Atta, “Mutazila-Heresy; Theological and Rationalist Mutazila; Al-Mamun, Abbasid Caliph; Al-Mutawakkil, Abbasid Caliph; The Traditionalists”, Middle- East Journal of Scientific Research XII/7: (2012), pp. 1031-1038.
• el-Pezdevi, Ebu Yusr, Ehl-i Sünnet Akaidi (Usûlü’d-Din), trc. Şerafeddin Gölcük, 2. bs. Kahraman yay., İst. 1988.
• er-Rağıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kasım el-Huseyn, el-Müfredat fî Ğaribi’l-Kur an, Kahra- man Yay., İst. 1986.
• er-Rassî, el-Kâsım b. İbrahim b. İsmail, “Kitâbu’l-Adl ve’t-Tevhîd ve Nefyi’t-Teşbîh ani’llâhi’l-Vâhidi’l-Hamîd”, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd, nşr. M. Ammâra, Mües- sesetu Dâri’l-Hilâl, 1971.
• er-Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer (606/1210 ), el-Erba’ûn fî Usûli’d-Dîn, thk. Mahmud Abdulaziz Mahmud, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.
• el-Metâlibü’l-‘Âliyeti mine’l-İlmi’l-İlâhî, II, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ, Daru’l- Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1407/1987.
• Kelâm’a Giriş (el-Muhassal), trc. Hüseyin Atay, Ank. 2002.
• es-Sâbûnî, Nureddin Ahmed b. Mahmud, el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn, nşr. Bekir Topaloğ- lu, DİB. Yay., Ankara, 1995.
• es-Sukûnî, Ebî Abdillâh Muhammed b. Halîl, Erba’ûne Mes’ele fî Usûli’d-Dîn, thk. Yusuf Ehnânâ, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut, 1993.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm (548/1153), Nihâyetu’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm, nşr. Alfred Guillaume, Oxford University Press, London 1934.
• Milel ve’n-Nihal, I-II, thk. Emir Ali Mehnâ, Ali Hasen Fâur, 4. bs., Dâru’l-Ma’ârif, Beyrut 1415/1995.
• Şeyhzade, Abdurrahim b. Ali el-Mueyyed, Nazmu’l-Ferâid, el-Matbaatü'l-Âmira, İst. 1288.
• Taftazânî, Sa’duddin Mes‛ud b. Ömer, Şerhu’l-Akâid (“Hâşiyetü Ketselî alâ Şerhi’l- Akâid" içinde), Salah Bilici Kitabevi, İst. 1310.
• el-Üsmendî, Alâeddin Muhammed b. Abdilhamîd es-Semerkandî, Lübâbü’l-Kelâm, thk. M. Said Özervarlı, TDV Yay., İst. 2005.
• Yılmaz, Sabri; İlhan, Mehmet, “Cüveynî’ye Göre Kelâmullah ve Kelâm-ı Nefsî”, Kelâm Araştırmaları, IX/1 (2011), ss. 215-232.