Osmanlı Medrese Teşkilatında Zirve: Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar)

Yıl 2010, Sayı: 14, 51 - 116, 01.12.2010

Mehdin Çiftçi

Öz

964/1556-1557 tarihinde tamamlanıp faaliyete geçen Süleymaniye Dârülhadisi, Kanünî Sultan Süleyman tarafından Mimar Sinan’a yaptırılan Süleymaniye Külliyesi bünyesinde yer almaktadır. Dârülhadis, Süleymaniye Camii’nin kıble tarafında, Kanünî Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan’a ait türbelerin önünde bulunan dershane ile caminin güney—doğusundaki ta— lebe hücreleri binalarından oluşmaktadır. II. Murat devrinden Kanunî Sultan Süleyman’a ka— dar Edirne Dârülhadis Medresesi, Kanünî’den itibaren de Süleymaniye Dârülhadisi Osmanlı Devleti’nin en yüksek kadrolu medresesi sayılmıştır. Bu çalışmada, Osmanlı eğitim sisteminin Zirvesinde yer alan bu kurum; binası, eğitim—öğretimi, ekonomik durumu ve personeliyle birlikte farklı yönleriyle incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Osmanlı eğitim sistemi, medreseler, ihtisas medreseleri, Dârülhadisler

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), A.RSK. (Bab—ı Asafi Ruus Kalemi Belgele— ri/Defterlerı'), nr. 6/125 (Tarih: 25.N.1011/8 Mart 1603).
• BOA, Ev.Hmh.d. (Evkaf-ı Humayun Defterleri), nr. 258 (1 R. 1084-30 Ra. 1085/16 Temmuz 1673-4 Temmuz 1674); 271 (29 R. 1085/2 Ağustos 1674); 383 (6 Za. 1093/6 Kasım 1682); 443 (16 R. 1097/12 Mart 1686); 458 (26 R. 1098/11 Mart 1687); 1045 (9 S. 1110/10 Subat 1699); 1046 (9 S. 1110/10 Subat 1699).
• BOA, K.K.d. (Kâmil Kepeci Defterleri), nr. 6589/1 (Nüfus defteri, Tarih: 1206/1791—92); 7518 (Vazife defteri, Dîvân—ı Hümâyun Ruüs Kalemi, Tarih: 1157/1744—45).
• BOA, MADd. (Maliyeden Mudewer Defterler), nr. 111 (20 N. 1055/9 Kasım 1645); 2096 (20 Za. 1072/7 Temmuz 1662); 2097 (21 Ş. 1075/9 Mart 1665); 2255 (1 Ra. 1075/22 Eylül 1664); 5667 (l C. 1063/29 Nisan 1653); 5761 (1 R. 1006/11 Kasım 1597); 5916 (29 Z. 1049/21 Nisan 1640); 6233 (1 R. 1011/18 Eylül 1602).
• ŞSO (Şeriyye SicilleriArşivi), RKR (Rumeli Kadiaskerliği Ruznamçeleri), nr. 36; 40.
• TSMA. d. (Topkapı Sarayı MiizesiArşivi Defterleri), nr. 1116/1 (964/1557). II. Yazma Eserler
• el—Amidî, Seyfeddin el—Amidî, Ehkâru’l-efkar, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Bölümü, nr. 747.
• el—Aynî, Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa el-HaneŞ el—Aynî, el—Binâye fî şerhi’l—Hidâye,
• Süleymaniye Ktp., Süleymaniye Bl., nr. 524.
• el—Buhârî, Muhammed b. İsmail el—Buhârî, el—Câmiu’s—sahîh, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleyma— niye Bl., nr. 303.
• Gelibolulu Alî Mustafa Efendi (6. 1008/ 1600), Künhü’l—ahhâr, İÜ Merkez Ktp., Türkçe Bölümü, nr. 5959.
• el—Harezmî, Celâleddin el—Harezmî, el—Kifâye fî şerhi’l—Hidâye, 2. Cilt, Süleymaniye Ktp., Süley—
• maniye Bl., nr. 549.
• Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi (ö. 1068/ 1658), Kitab—ı Suleymannâme, Bulak Matbaası, Bulak 1248.
• el—Kirmânî, Ebu Abdullah Muhammed el—Kirmânî, el—Kevâkibü’d—derârî fi şerhi Sahihi’l—Buharî,
• Süleymaniye Ktp., Süleymaniye Bl., nr. 227M, 230, 233.
• es—Sığnakî, Hüsâmüddin Hüseyin b. Ali b. Haccac el—Hanefî es—Sığnakî, en—Nihâye fi şerhi’l—
• Hidâye, 9-10. ciltler, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye Bl., nr. 565 ve 566.
• Sultan Süleyman’ın Vakfetmiş Oldukları Kitapların Eski Defterlerine Tatbik Edilerek Tahrir ve
• Taaâal Edilen Defter, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Bl., nr. 1075.
• Tarih-i Silsile—i Ulemâ ( TS U), Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, nr. 2142.
• Zemahşerî, Keşşaf, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye Bl., nr. 120.
• ez—Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcan el—Hanetî ez—Zeylaî, Tebyinii’l—hakaik fi şerhi
• Kenzi’d-dakâik (4. cilt), Süleymaniye Ktp., Süleymaniye Bl., nr. 475.
• III. Kaynaklar ve Araştırmalar
• Abdurrahman Abdi Paşa (ö. 1098/1686), Vekâyilnâme [Osmanlı Tarihi 1648—1682] (nşr. Fahri Ç. Derin), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
• Ahmed Cevdet Paşa (ö. 1312/ 1895), Târih—i Cevdet, 1 (iki cilt bir arada), İkinci Baskı, Matbaa—i Osmaniye, İstanbul 1309.
• Ahunbay, Zeynep, “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, I, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1988, s. 239-309.
• Akgündüz, Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç, Yapı, İşleyiş, Ulusal Yayınları, İstanbul 1997.
• Altıntaş, Ramazan, “Şirvani, Sadreddinzâde”, DİA, XXXIX, İstanbul 2010, s. 208—209.
• Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1972.
• Aşık Mehmed (ö. 1006/ 1598'den sonra), Menâzırü’l—avâlim [metin] (haz. Mahmut Ak), 111, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2007.
• Atay, Hüseyin, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcâzetnâmeler”, Vakıflar Dergisi, sy. 13, Ankara 1981, s. 171—236.
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi (ö. 1201/1787), v.dğr., Hadikatü’l-cevâmii: İstanbul Camile- ri ve Diğer Dinî-Sivil Mimari Yapılar (haz. Ahmed Nezih Galitekin), İşaret Ya- yınları, İstanbul 2001.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı (1899-1984), Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855-886/1451- 1481), 111, İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1973.
• Baltacı, Cahid, XV—XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, II, 2. Baskı, Marmara Üniver— sitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı [İFAV] Yayınları, İstanbul 2005.
• Barkan, Ömer Lütfi (ö. 1399/1979), Süleymaniye Cami ve İmâreti İnşaatı (1550-1557), 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1972; 11, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1979. , “Süleymaniye Camii ve İmâreti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993-994/1585-1586”, Vakıflar Dergisi, IX (1971), S. 109—161.
• Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1344/ 1925), Osmanlı Müellifleri, Matbaa—i Amire, İl, İstanbul 1333.
• Cantay, Tanju, XVI-XVII. Yüzyıllarda Süleymaniye Camii ve Bağlı Yapıları, Eren Yayın— cılık ve Kitapçılık Ltd. Şti., 1. Baskı, İstanbul 1989.
• Celalzâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü'l-memâlik ve derecâtü'l-mesalik: Geschichte Sultan Süleyman Kanünis von 1520 bis 1557 (nşr. Petra Kappert), Wiesbaden, Franz Ste— iner Verlag, 1981.
• Celik, Serpil, Süleymaniye Külliyesi: Malzeme, Teknik ve Süreç, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2009.
• Çiftçi, Mehdin, Süleymaniye Dârülhadisi [XVI-XVII. Asırlar], Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012 (matbu baskısı: Kitabevi Ya— yınları, İstanbul 2013).
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, 24. Baskı, Ankara 2007.
• Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, I (İki cilt bir arada), Eser Matbaası, İstanbul 1977.
• Eyüpgiller, K. Kutgün—Mine Özaltın, “Restitüsyon ve Restorasyon”, Bir Şaheser Siiley— maniye Külliyesi (ed. Selçuk Mülayim), TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2007.
• Gülsoy, Ersin, Anadoluda Tarihi Yollar ve Şehirler Semineri 21 Mayıs 2001 Bildiriler, Globus Dünya Basımevi, İstanbul 2002.
• _ , Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul 2004.
• Güran, Tevfik, Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar: Suleymaniye ve Şehzâde Süleyman Paşa Vakıfları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2006.
• Hasan Beyzade Ahmed Paşa (ö. 1046/1636—37), Hasan Beyzade Tarihi (haz. Şevki Nezihi Aykut), II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
• Hızlı, Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim, Esra Fakülte Kitabevi, Bursa 1997. , “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII/1 (2008), s. 25-46.
• lpşirli, Mehmet, “Abdullah Efendi, Yenişehirli”, DİA, I, İstanbul 1988, s. 100—101.
• _ , “Medrese [Osmanlı Dönemi]”, DİA, XXVIH, Ankara 2003, s. 327—333.
• _, “Müderris [Osmanlılar’da]”, DİA, XXXI, Istanbul 2006, s. 468-470.
• İsazâde, İsazade Tarihi (nşr. Ziya Yılmazer), İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, Istanbul 1996.
• Kazıcı, Ziya, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İFAV Yayınları, İstanbul, Mart 2003.
• , Osmanlı’da Eğitim Öğretim, Bilge Yayınları, İstanbul, Nisan 2004.
• Koçu, Reşat Ekrem (ö. 1395/1975), İstanbul Ansiklopedisi, V111, Koçu Yayınları, İstanbul 1966.
• Köprülü, Orhan Fuat, “Ustazâde Yunus Bey’in Meçhul Kalmış Bir Makalesi: Bektaşiliğin Girit’te İntişarı”, Guney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Vlll—IX, İstanbul 1979-1980, 5. 37-86.
• Kuban, Doğan, “Süleymaniye Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Vll, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, s. 96-104.
• Kurşun, Zekeriya, v.dğr., Medâris-i İstanbul: Yaşayan İstanbul Medreseleri, I, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Basın Yayın Müdürlüğü Yayınları, İstanbu12008.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip (haz.), Suleymaniye Vakfiyesi, Vakıflar Umum Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1962.
• Kütükoğlu, Mübahat, “Dârülhilâfeti’l—Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII/1-2, Istanbul 1978, s. 1-212.
• Mehmed Mecdî (ö. 999/1591), eş-Şekaiku’n-Nu'mâniyye ve Zeyilleri: Hadâiku’ş-Şekâik (nşr. Abdülkadir Özcan), 1, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, IV, Gregg International Publishers, Westmead 1971 (İstanbul 1308, Matbaa—i Amire baskısından tıpkıbasım).
• Mülayim, Selçuk, “Süleymaniye Camii ve Külliyesi”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, s. 114-119.
• Nev’îzâde Atâî (Nev’îzâde Ataullah Efendi Atâî, ö. 1045/1635), e§—$ekdiku’n—Nu‘mdniye ve Zeyilleri: Hadâiku’l—hakâikfi tekmileti’ş—Şekâik (nşr. Abdülkadir Özcan), 11, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Öngören, Reşat, Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sufiler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İz Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Özafşar, Mehmet Emin, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Türkler (ed. Hasan Celal Güzel v.dğr.), XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 356- 369.
• Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, X, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1978.
• Öztürk, Mehmet Cemal, “Nureddin Cerrâhî”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, s. 252—253.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, MEB Yayınları, İstanbul 2004.
• Saatçi, Suphi, “Temelden Aleme İnşaat Süreci”, Bir Şaheser Süleymaniye Külliyesi, TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2007, s. 57—71.
• Sönmez, Neslihan, Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, Yem Yayın (Yapı—Endüstri Merkezi Yayınları), İstanbul, Ağustos 1997.
• Şemseddin Sâmi (ö. 1322/1904), Kâmüs-ı Türki (nşr. Ahmed Cevdet), I—II (iki cilt bir arada), İkdam Matbaası, Dersaadet 1317 (Tıpkıbasım: Cağrı Yayınları, 7. Baskı, İstanbul 1999).
• Şeyhi Mehmed Efendi (ö. 1145/1732), eş-Şekâiku’n-Nulmâniyye ve Zeyilleri: Vekayiü'l- fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), III-IV, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Tanman, M. Baha, “Dârülhadis [Mimari]”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 533.
• _, “Dârülkurrâ [Mimari]”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 545-548.
• Tayşi, Mehmet Serhan, “Feyzullah Efendi, Seyyid”, DİA, XII, İstanbul 1995, s. 527—528.
• Tekindağ, M. Şehabettin, “Medrese Dönemi”, Cumhuriyetin 50. Yılında İstanbul Üni— versitesi, İstanbul 1973, s. 3-54.
• Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi (Doktora tezi), Hacettepe Üni— versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Mayıs 1993 (Matbu baskısı: Kurulu- şundan Günümüze Fatih Külliyesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003).
• Uşşakîzâde İbrahim Efendi (ö. 1136/ 1723), Zeyl—i Şekâik (haz. Hans Joachim Kissling), Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1965.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1965.
• Yardım, Ali, “Dârülhadis [Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar’da]”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 529-532.
• _ , Hadis I, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 1992.
• _ , “Osmanlı Devrinde Dârülhadisler”, Osmanlı (ed. Güler Eren), VIII, Yeni Türki— ye Yayınları, Ankara 1999, s. 163-175.