Belagat İlminde Müşâkele Sanatı

Yıl 2018, Sayı: 30, 7 - 30, 01.12.2018

Adem Yerinde

Öz

Müşâkele sanatı, cümleye lafzî ve manevî bir
estetik katan edebî sanatlardandır. Edebî bir amaç ve nükte için aynı kelimenin
aynı bağlamda farklı bir manada kullanılmasını ifade etmektedir. Belagatın bedî
ilminde yer aldığı ş‏ekliyle bir söz sanatının adı olarak ilk defa Zemahşerî (ö. 538/1144)
tarafından kullanılan müş‏âkele tabiri, Sekkakî’yle (ö. 626/1229) birlikte teknik tanımına
kavuşmuş, Kazvînî (ö. 656/1258) tarafından da türlerine ayrılmıştır.

Hakikatte bir tür telmih ve tariz içeren müşâkele
sanatında mana ile lafız arasında, musâhabet (refakatinde olma durumu) dışında
hiçbir alaka bulunmadığından bu sanata müşâkele (biçimsel benzeşme) adı
verilmiştir. Müşâkele sanatı için verilen örnekler mecâz-ı mürsel ya da istiare
kabilinden sayılmış olsa da, söze hem biçim hem de anlam bakımından güzellik
katmasıyla edebi bir sanat olarak onlardan daha üstün görülmüştür.

Müşâkele, geçmişte bazı yönlerden benzerlik arz
ettiği mecaz, istiare, cinas gibi diğer bazı sanatlarla karıştırılmış olsa da,
bugün başlı başına bir sanat olarak belagat ilmindeki özgün yerini almıştır. En
önemli ayırt edici özelliği ise müsahabet dolayısıyla bir lafzın başka bir
lafız yerinde kullanılması ve iki lafız arasında manevî mugayeretin
bulunmasıdır.

Müşâkele sanatının ortaya çıkışı ve terim olarak
manasının netleşmesinde, hakikî anlamlarıyla Allah’a isnadında dinen ve aklen mahzurlar
görülen ifadelerin Kur’an’da yer alması belirleyici olmuştur. Bu açıdan
müşâkele üslûbunun keşfi, Kur’ân’ın bazı müşkil ve müşabih âyetlerinin doğru
yorumlanmasında da önemli fonksiyon icra etmiştir. O yüzden müşâkele sanatı
belagat ilminde olduğu kadar son dönemlerde tefsir ilminde de dikkati çeken
önemli sanatlardan biri haline gelmiştir.

Makalede müşâkele sanatı belagat ilmindeki
kavramsal çerçevesiyle geniş biçimde ele alınmış, öncelikle sözlük ve terim
anlamlarıyla müşâkele kavramı, tarihsel gelişimi dikkate alınarak netleştirilmiş,  ardından Arap dili edebiyatında kullanıldığı
şekliyle unsurları ve türleri anlatımış ve son olarak bu sanatın diğer bazı
sanatlarla ortak ve farkı yönleri ele alınarak bir söz sanatı olarak edebî
değeri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Müşâkele, Belagat, Arap Edebiyatı

Kaynakça

• Abdurrahman Abdülkadir el-Arabî, el-Müşâkele Beyne’l-Lügati ve’l-Belâğa, Bağdat: el-Câmi‘atü’l-Mustansırıyye, Külliyetü’l-Âdâb, 2002, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Âlûsî, Ebü’l-Fadl Şihabüddin Mahmud el-Âlûsî, Ruhu’l-Me‘ânî fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, [t.y.], I-XXX.
• Beyzâvî, Nasırüddin Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl el-Ma‘rûf bi Tefsirü’l-Beyzâvî, nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, [t.y.], I-V.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Kütübü’s-Sitte ve Şürûhuhû: Sahihü’l-Buhârî, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992/1413, I-VIII.
• Diyarbakırlı Said Paşa, Mizânü'l-Edeb, İstanbul: A. Maviyan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1305.
• Durmuş, İsmail, “Müşâkele”, DİA, XXXII, İstanbul, 2006, 154-155.
• Ebû Musa, Muhammed Haseneyn, el-Belâğatü’l-Kur’âniyye fî Tefsiri’z-Zemahşerî ve Eserühâ fi’d-Dirâsâti’l-Belâğiyye, Kahire: Dârü’l- Fikri’l-‘Arabi, [t.y.].
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed/Ahmed b. Şeyh Muhyiddin el-‘İmâdî, Tefsirü Ebi’s-Suûd el-Müsemmâ İrşâdü’l-Akli’s-Selim ilâ Mezâya’l- Kur’âni’l-Kerim, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, [t.y.], I-IX.
• Eliaçık, Muhittin, “Bazı Belagat Kitaplarında Müşâkele Sanatının Tanım ve Tasnifi”, Kırklareli Ün. Sosyal Bilimler Dergisi (KUSBD), cilt. 3, sayı. 2 (Temmuz 2013), 6-15.
• Emil Bedî‘ Yakub, Divânü ‘Amr b. Külsûm, Beyrut: Darü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1991.
• Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyad el-Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1403/1983, I-II.
• Güllüce, Veysel, “Kur’ân-ı Kerim’de Müşâkele Yoluyla Allah’a İsnat Edilen İfadelerin Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 25, Erzurum, 2006, 41-62.
• Habenneke, Abdurrahman Hasan Habenneka el-Meydânî, el-Belâgâtü’l-‘Arabiyye Üsüsühâ ve ‘Ulûmuhâ ve Fünûnuhâ, Beyrut: ed- Darü’ş-Şâmiyye; Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1416/1997, I-II.
• Hüdâ Sayhûd Zerzûr el-Umerî, el-Mezâhir el-Bedî‘iyye ve Eserühâ’l-Üslûbî fi’t-Ta‘biri’l-Kur’ânî, Irak: Camiatü’l-Dyâlâ Külliyetü’t-terbiye li’l-ulûmi’l-insâniyye Kısmü’l-lügati’l-Arabiyye, Bakuba, 2014, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984, I-XXX.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Âşûr, Mûcezü’l-Belâğa, Tunus: el-Matbaatü’t-Tûnisiyye, 1351/1932.
• İbn Ebü’l-İsbâ‘ Ebû Muhammed Zekiyüddin Abdülaziz, Tahrirü’t-Tahbîr fi Sınâ‘ati’ş-Şi‘ri ve’n-Nesr ve Beyâni İ‘câzi’l-Kur’ân, thk. Hafni Muhammed Şeref, Mısır: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1383/1963.
• İbn Hicce el-Hamevî, Hizânetü’l-Edeb ve Gâyetü’l-Ereb, thk. İsam Şuaytû, Beyrut: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, 1987, I-II.
• İbn Kuteybe, Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân, nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire: Dârü’t-Türâs, 1393/1973.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’l-‘Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 2010, I-XV.
• İbnü’n-Nâzım, Bedreddin İbn Malik el-Endelüsî, el-Misbâhü’l-Münir fi ‘İlmi’l-Me‘âni ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘, thk. Hüsni Abdülcelil Yusuf, Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1409/1989.
• İsfehânî, er-Rağıb el-İsfehânî, Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Davudî, Dımeşk: Darü’l-Kalem, 1430/2009.
• İsra Müeyyed Reşid, “Üslûbü’l-Müşâkele fi’s-Süveri’t-Tıvâl: Dirâse Üslûbiyye Dilâliyye”, Mecelletü Midâdi’l-Âdâb, sayı: 2, Bağdat, 72-93.
• İzzeddin Ali es-Seyyid, et-Tekrir Beyne’l-Müsîr ve’t-Te’sîr, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1407/1986.
• Kazvinî, Ebü’l-Me‘âlî Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-Hatîb el-Kazvînî, et-Telhis fi ‘Ulumi’l-Belâğa, nşr. Abdurrahman el- Berkûkî, Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabî, 1350/1932.
• Kazvinî, Ebü’l-Me‘âlî Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahmân el-Hatîb el-Kazvînî, el-Îzâh fi ‘Ulûmi’l-Belâğa: el-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l- Bedî‘, nşr. İbrahim Şemşeddin, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed, "Risâle fî Tahkîki’l-Mecâz", thk. Cebir İbrahim Berrî, Dirâsâtü’l-Ulûmi’l-İnsaniyye ve’l-İctimaiyye, c. XXXVIII, sayı: 2 (2011) Ürdün Üniversitesi, 491-505.
• Maverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn: Tefsirü’l-Maverdî, nşr. es-Seyyid Abdülmaksud b. Abdürrahim, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, [t.y.], I-VI.
• Muhammed el-Vâsıtî, Zâhiretü’l-Bedî‘ ‘inde’ş-Şu‘arâi’l-Muhdesîn; Dirâse Belâğiyye Nakdiyye, Rabat: Dârü Neşri'l-Ma‘rife, 1423/2003.
• Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. Müberred, Mâ İttefeka Lafzuhû ve İhtelefe Ma‘nâhü mine’l-Kur’âni’l-Mecîd, thk. Ahmed Muhammed Süleyman Ebû Ra’d, Kuveyt: Vezaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1409/1988.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Kütübü’s-Sitte ve Şürûhuhû: Sahihü Müslim, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992/1413, I-III.
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyin el-Mütenebbî, Divânü’l-Mütenebbî, Beyrut: Dârü Beyrût, 1403/1983.
• Râid Hamed Halef Küreyş el-Cebbûrî, et-Tevzîfü’l-Belâgî li’t-Tecnîsi ve’l-Müşâkele fî şi‘ri’l-Mütenebbî, Irak: Camiatü’d-Diyâlâ Külliyeti’l- Terbiye li’l-Ulûmi’l-İnsâniyye Kısmü’l-Lügati’l-Arabiyye, Bakuba 1436/2014, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddin er-Râzî, Mefâtihü’l-Ğayb, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420, I-XXX.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Îsâ b. Alî er-Rummânî, en-Nüket fi İ‘câzi’l-Kur’ân Selâsü Resâil fî İ‘câzi’l-Kur’an: li’r-Rümmanî ve’l-Hattâbi ve Abdilkâhir el-Cürcânî, thk. Muhammed Halefullah Ahmed v.d., Kahire: Dârü’l-Meârif, 1976.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Muhammed es-Sekkâkî, Miftâhü’l-‘Ulûm, thk. Abdülhamid el-Hindâvî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Suyûtî, Celaleddin Ebü’l-Fadl Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî, el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim, Riyad: Vezâretü'ş-Şüûni'l-İslâmiyye ve'd-Da've ve'l-İrşâd es-Suûdiyye, [t.y.], I-VII.
• Sübkî, Ahmed b. Ali Behaüddin es-Sübkî, Arûsü’l-Efrâh fî Şerhi Telhisi’l-Miftâh, thk. Abdühmaid Hindâvî, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1423/2003, I-II.
• Şerif er-Radî, Telhisü’l-Beyân fi Mecâzâti’l-Kur’ân, thk. Muhammed Abdülgani Hasan, Kahire: Darü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1374/1955.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir et-Taberî, Câmi‘u'l-Beyân ‘an Te'vîli'l-Kur'ân, thk. Mahmud Muhammed Şakir-Ahmed Muhammed Şakir, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Bsk. [t.y.], I-XVI.
• Taşköprüzade, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi, Şerhu Fevâidi'l-Ğıyâsiyye min ‘İlmeyi’l-Me‘ânî ve’l-Beyân, Dersaâdet: Dârü't- Tıbâati'l-‘Âmire, 1312.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriya Yahya b. Ali Hatib et-Tebrîzî, el-Kâfî fi’l-‘Arûzi ve’l-Kavâfî, thk. Hasan Abdullah el-Hassânî, Kahire: Mektebetü’l- Hancî, 1415/1994.
• Teftazânî, Sa‘duddîn et-Teftazânî, el-Mutavvel Şerhu Telhisi Miftâhi’l-‘Ulûm, thk. Abdülhmaid el-Hindâvî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1434/2013.
• Tehânevî, Muhammed Ali et-Tehânevî, Mevsû‘atü Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm, nşr. Ali Dehrûc, Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996, I-II.
• ‘Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdillah el-‘Ukberî, Divan el-Mütenebbî bi Şerhi Ebi’l-Bekâ el-‘Ukberî el- Müsemma bi’t-Tibyân fî şerhi’d-Dîvân, nşr. Mustafa es-Sekâ v.d., Kahire: Mustafa Elbânî el-Halebî ve Evladühû, 1355/1926, I-IV.
• Yerinde, Âdem, "Dil ve Belâgat Yönünden Ebüssuûd Efendi’nin Tefsiri İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm -Müşâkele Sanatı Örneğinde", Usûl İslam Araştırmaları, Sayı: 26, Temmuz-Aralık 2016, 241-276.
• Yılmaz, Selahattin, Kur’an’da Müşâkele Sanatı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2012, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Zemahşerî, Carullah Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fi Vücûhi’t-Te'vîl, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud ve Ali Muhammed Muavvad, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1418/1998, I-IV.