شخصية علي رضي الله عنه في مصادر التصوف الأصيلة -نظرة مقارنة مع نصوص القرآن والسنة-

Yıl 2019, Sayı: 32, 69 - 90, 20.10.2019

Veysel Akkaya

Öz

في ظلال الدوحة النبوية، وعلى عين رسول الله صلى الله عليه وسلم ترعرع سيدنا علي رضي الله عنه واشتد عوده، فتميزت شخصيته بجوانب متنوعة، تكرر الثناء عليها في القرآن الكريم والحديث النبوي الشريف، مما أهَّله فيما بعد لتسنُّم منصب الخليفة الراشدي الرابع.

وقد كان رضي الله تعالى عنه من الشخصيات المجلية بين الصحابة في مناح كثيرة، كان من أهمها علمُه وحكمتُه إضافة إلى براعته السياسية والعسكرية، ولِمَا تمتع به من مزايا وخصائص عديدة نشأت حول حياته آراء ومذاهب مختلفة، تبنتها جماعات وفرق متباينة.

وقد افترقت هذه المقاربات إلى شعب رئيسية يأتي في مقدمتهما أهل السنة والجماعة وفرقة الشيعة، وقد اعتمد التصوف من بين هذه المقاربات مذهب أهل السنة والجماعة أساسا لرؤيته التي نسجها حول سيدنا علي، والتي تشكلت في إطارها الطرق الصوفية فيما بعد.

وإلى جانب ذلك فقد نشأت في الفكر الشيعي حول سيدنا علي مفاهيم ورؤى جديدة مثل آل البيت، الولاية، والنور، شارك في إثرائها وتطويرها بعض المتصوفة الذين اختلفوا مع الفكر الشيعي في المضمون، ونستطيع القول أن مقاربة الشيعة والتصوف في المسائل المتعلقة بسيدنا علي مثل الإمامة وآل البيت مقاربة مختلفة تماما.

فقد بدأ مسلك الزهد في التصوف وعند المتصوفة الأوائل من خلال نماذج الخلفاء الأربعة وبعض الصحابة المعروفين بزهدهم، حيث إنه يمكننا أن نرى أسماء الخلفاء الأربعة في سلاسل الطرق الصوفية، مما يرسخ لدينا قناعة مفادها أن المتصوفة يعدون سيدنا عليا مرجعا مهما في التصوف كما هو في القرآن والسنة والفقه، ونرى كذلك أن لسيدنا علي وللصحابة أيضا موقعا مهما في علم المعرفة والحقائق اللذين يعدان مركز علم التصوف، ومن جهة أخرى فلما كان سيدنا علي –كغيره من كبار الصحابة- صاحبَ علم لدني فإن المتصوفة اجتهدوا في الاستفادة منه ومن سائر الصحابة رضي الله عنهم.

Anahtar Kelimeler

سيدنا علي، العلم اللدني، الولاية، الحقيقة، المعرفة

Hz. Ali's Personality in Sufi Classics – A Comparison with the Qur'an and Hadith perspective

Öz

Hazrat Ali, who grew up in the special order of the Prophet Mohammed, has a versatile character. He was praised in the verses and hadiths and as the fourth Caliph, he fulfilled a great task. Only about him, different approaches in history have been developed and related groups have formed in the field of science, politics and military. These approaches are basically divided into two parts, “Ahl al-Sunnah” and “Shiite”. In terms of Sufism, the “Ahl al-Sunnah” approach was fundamental and Sufi understanding was shaped within this framework. However, issues such as Ahl al-Bayt, Velāyat and nûr, which Shiites have made comments about Hazrat Ali, were also interpreted by the Sufis. Although Sufis approached the same issues with a different perspective from the Shiites.

Sufis start Sufism leaders with four caliphs and some zāhid Sahabas in terms of their zuhds. Likewise, the order of the sect contains four caliphs, the most important figure of Sufism is Hz. Ali has been. It is possible to see the four caliphs in the hierarchical orders. The Sufis believe that Ali has authority in the field of the Qur'an, Hadith and fiqh, as well as authority in the field of Sufism. In this sense, they accept Hazrat Ali as the authority within the Sahaba in the haqiqa and ma'rifah sciences which is in the center of Sufism. In other words, they saw him as the foremost guide -although benefiting from other sahabas - because he possessed innate sciences (ilm al-ladun) of heart through knowledge in Sufism

Anahtar Kelimeler

Hazrat Ali, innate sciences (ilm al-ladun), sainthood, haqiqa, ma'rifah

Tasavvuf Klasiklerinde Hz. Ali’nin Şahsiyeti -Kur’an ve Hadis Perspektifiyle Karşılaştırma-

Öz

Peygamber Efendimiz’in hususi terbiyesinde yetişen Hz. Ali, çok yönlü bir şahsiyettir. Âyet ve hadislerde övgüye mazhar olmuş ve dördüncü halife olarak büyük bir vazifeyi deruhte etmiştir. Başta ilim olmak üzere, siyasi ve askerî sahada âbideleşen şahsiyeti hususunda, sahabe içerisinde sadece onun hakkında tarihte farklı yaklaşımlar ve buna bağlı zümreler oluşmuştur. Bu yaklaşımlar temel olarak, Ehl-i Sünnet ve Şiî olmak üzeri iki kısma ayrılır. Tasavvuf açısından temelde Ehl-i Sünnet yaklaşım esas olmuş ve tasavvufî telakkiler bu çerçevede şekillenmiştir. Bununla birlikte Şiiler’in Hz. Ali ile ilgili yorum getirdikleri Ehl-i Beyt, velâyet ve nûr gibi konular, sûfîler tarafından da yorumlanmıştır. Ancak mutasavvıflar aynı konulara Şiiler’den farklı bir muhtevâ ile yaklaşmışlardır.

Mutasavvıflar tasavvuf önderlerini, zühdleri yönüyle dört halife ve bazı zâhid sahâbeler ile başlatırlar. Aynı şekilde tarikat silsilelerinde de dört halife yer almakla birlikte, tasavvufta en öne çıkan şahsiyet Hz. Ali olmuştur. Sûfîler Hz. Ali’nin Kur’an, hadis ve özellikle fıkıh alanında olduğu gibi, tasavvuf alanında da otorite olduğu kanaatindedirler. Bu manada tasavvufun merkezinde yer alan hakîkat ve mârifet ilimlerinde, sahabe içerisinde Hz. Ali’yi otorite kabul ederler. Bir başka deyişle onu tasavvufta vehbî bilgilenme yoluyla elde edilen ledünnî ilme sahip olması hasebiyle, kendilerine sahabe içerisinde -diğer sahâbelerden de istifâde etmekle birlikte- en başta gelen rehber kabul etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Hz. Ali, ledünnî ilim, velâyet, hakîkat, mârifet

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Fezâilü's-Sahâbe; thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Mekke: Câmiatu Ümmi'l-Kurâ, 1983. Ali el-Kârî, Umdetü’l-Kârî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut: (ts.) Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, Sönmez Neşriyat Yay., İstanbul, 1969. Çift, Salih, Dönemsel Gelişimi Bağlamında Tasavvuf Kültüründe Hz. Ali, Hayatı Kişiliği ve Düşünceleriyle Hz. Ali Sempozyumu, 08-10 Ekim 2004 Bursa, 2005. Ebû Bekir b. Hilâl, es-Sünne, thk. Atıyye Zehrânî, Dâru’r-Riyâd, Riyâd, 1989. Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa Aynî, Nuhabü’l-Efkâr fi Tenkîhi Mebâni’l-Ahbâr fî Şerhi Meâni’l-âsâr, thk. Ebû Temîm Yasir b. İbrahim, Doha: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 2008/1429. Ebu’l-Hasen Huseyme b. Süleyman, Min Hadîsi Huseyme b. Süleyman el-Kuraşî, thk., Ömer Abdüsselam Tedmirî, Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, Lübnan, 1980. ed-Dârekutnî, Ali b. Ömer, Fezâilü's-Sahâbe; Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, Medine, 1998. Efendioğlu, Mehmet, “Fezâilü’s-Sahâbe”, DİA, İstanbul: T.D.V. yayınları, 1995. Efendioğlu, Mehmet, “Sahabe”, DİA, İstanbul: T.D.V. yayınları, 2008. el-Begavî, Hüseyin b. Mes’ûd, Tefsîru Begavî, thk., Muhammed Abdunnemr vd., Dâru’t-Tayyibe, 2002. el-Isfahânî, Ebû Nuaym, Hilyetü’l-Evliyâ, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1992. el-Isfahânî, Ebû Nuaym, Hilyetü’l-Evliyâ, -Sahabeden Günümüze Allah Dostları- içinde, trc., Sait Aykut vd., İstanbul: Şule Yayınları, 1996. el-Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürraûf el-Kevâkibü'd-Dürriyye fî Terâcimi's-Sâdeti's-Sûfiyye, thk. Muhammed Erîb el-Câdir, Beyrut, Dârû Sâdır, ts. el-Vahidî, Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nisaburi, el-Veciz fî Tefsîri'l-Kitâbi'l-Azîz, thk. Safvan Adnan Dâvûdî, Dımaşk: Dârü'l-Kalem, 1995/1415. en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Fezâilü's-Sahâbe; Beyrut : Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984. en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Hasâisu Emîru’l-mü’minîn Ali bin Ebî Tâlib, thk. Ebû Mansur Ahmed b. Mir Beluşi, Kuveyt: Mektebetü'l-Mualla, 1986. en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Hasâisu Emîru’l-mü’minîn Ali bin Ebî Tâlib, thk. Ebû İshak el-Huveynî Eserî, Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî, 1987. en-Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Tehzibu hasaisi'l-imam Ali, thk. Ebû İshak el-Huni İbn Şerif, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, [t.y.]. er-Râzî, Fahreddin, et-Tefsirü'l-Kebîr = Mefâtihü'l-Gayb, Beyrut : Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1420. es-Sağlebî, Muhammed b. İbrâhim el-Keşşâf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, thk., Ebu Muhammed b. Âşûr, Beyrut: Dâru’t-Türâsi’l-Arabî, 2002. es-Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin, Tabakâtü's-Sûfiyye, thk., Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002. es-Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin, Tefsirü’s-Sülemi/Hakaikü’t-Tefsir, thk. Seyyid Umran, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. eş- Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, el-Fevâidü'l-Mecmua fi'l-Ehâdîsi'l-Mevzûa, 1250/1834; thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemani, (ts.). eş-Şevkânî, Muhammed el-Havlânî, Fethül-Kadîr, Dâru İbn Kesîr, Beyrut: 1414. et-Taberî, Ebû Cafer, Tefsîru Taberî, thk., Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Kâhire: Dâru Hicr, 2001. et-Taberî, Muhammed b. Cerir b. Yezid, Câmiü'l-Beyân fî Te’vîli'l-Kur'ân, thk. Ahmet Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-Risale, 2000. ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Telhisu Kitâbi’l-Mevzuat li-İbni’l-Cevzî; thk. Ebû Temim Yasir b. İbrâhim b. Muhammed, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998/1419. ez-Zemahşerî, Muhammed, el-Keşşâf an Hakâiki't-Tenzîl ve Uyûnü'l-Ekâvil fî Vücûhi't-Te’vîl, Beyrut : Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407. Fayda, Mustafa, “Mübâhle”, DİA, İstanbul: T.D.V. yayınları, 2006. Feridüddîn Attâr, Pendnâme, çev. M. Nûri Gençosman, İstanbul, MEB., 1993. Geçit, Mehmet Seyid, Hz. Ali Hakkında İnmiş Ayetlerin Değerlendirilmesi, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018. Hakan Aydın, Sebeb-i Nüzûl Bağlamında Sahâbeye Atıfta Bulunan Âyetlerin Tahlili ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2003. Hücvîrî, Ali b. Osman b. Ali, Keşfü’l-Mahcûb, Hakîkat Bilgisi, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh yayınları, 1982. İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânu’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1994. İmam Nesâî, Hadislerle Hazreti Ali, trc. Naim Erdoğan, İstanbul: İz Yayıncılık, 1992. Kandemir, M. Yaşar “Ali”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul: 1989. Kandemir, Yaşar, “Ali”, DİA, İstanbul, T.D.V. yayınları, 1989. Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhârî, Taarruf/Doğuş Devrinde Tasavvuf, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979. Kılıç, Hasan, Sebeb-i Nüzûle Konu Olan Şahıslar, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2016 Kılıç, Sadık, Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımalar, Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu (22-23 Mayıs 2015/Sivas), 2016. Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmi' li-ahkâmi'l-Kur'ân, thk. Ahmed Berdûnî, ve İbrahim Atfîş, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964. Kuşeyrî, Abdulkerim, Kuşeyri Risâlesi, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014. Mevlânâ Celâleddin er-Rûmî, Mesnevî, Terc. Şefik Can, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2004. Mukâtil b. Süleyman, Tefsiru Mukâtil b. Süleyman, thk. Abdullah Mahmûd Şehhate, Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb, 1979. Mukatil b. Süleyman, Tefsiru Mukatil b. Süleyman; thk. Abdullah Mahmûd Şehhate, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423. Nurettin Turgay, Hz. Ali Hakkında Nazil Olduğu Rivayet Edilen Bazı Ayetlerin Yorumu, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006. Ocak, Ahmet Yaşar, Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005. Öz, Mustafa, “Ehl-i Beyt”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul: 1994. Öz, Mustafa, Avni İlhan, “İmâmet”, DİA, T.D.V. Yay., İstanbul: 2000. Öztürk, Mehmet, İslam Hukukunun Teşekkül Sürecinde Hz. Ali’nin Rolü, Ankara Üniversitesi, 2012.