İsmâil Sirâceddîn-İ Şirvânî-İ Kürdemirî Ve Kafkaslarda Nakşibendiyye - Hâlidiyye Kolları

Yıl 2020, Cilt: 33 Sayı: 33, 131 - 159, 04.06.2020

Zafer Erginli , İbrahim Erol

Öz

XIX. yüzyılın başlarında Kafkaslara Nakşibendîliğin gelmesinden sonra tasavvuf kültürüne aşina olan Kafkas halkları bu yeni tarikatı kolayca benimsemiştir. Azerbaycan ve Dağıstan’da hızla yayılan Nakşibendîliğin Hâlidiyye Kolu’nun Kafkaslardaki ilk mürşidi Mevlânâ Hâlid el-Bağdâdî’nin halifelerinden İsmâil Sirâceddin Şirvânî Kürdemirî’dir. Onun Azerbaycan (Şirvan) ve Dağıstan’daki irşad faaliyetleri sonucunda bölgede pek çok sûfî ve mürşid yetişmiştir. İsmâil Kürdemirî’nin Anadolu’ya göç etmesinden sonra onun müridleri Nakşibendîliği Kafkaslarda devam ettirmişlerdir. Sonraki dönemlerde Kürdemirî’nin talebelerinin faaliyetleri sonucunda bölgede bazı Nakşibendî kolları zuhur etmiştir. Bu kolların bazıları Ruslara karşı yapılan mücadelelere aktif bir şekilde iştirak ederek Müridizm hareketine tasavvufî bir karakter kazandırmıştır. Bu çalışmamızda İsmâil Kürdemirî’nin hayatını ele alarak Azerbaycan ve Dağıstan’da ortaya çıkan Nakşibendî kollarını ve temsilcilerini tanıtmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Nakşibendîlik, Hâlidîlik, İsmâil Şirvânî Kürdemirî, Kafkaslar

Kaynakça

• Abbâskulu Bakihanov, Gülistân-ı İrem, Bakü: Azerbaycan Respublikası Medeniyyet ve Turizm Nazirliği, 2010.
• Abdizâde, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, sdl. Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş, Ankara: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 1996.
• Akabalî, Mirzâde Mustafa Fahreddin, Hümây-ı Arş, (Karabağlı Şeyh Mir Hamza Nigârî’nin Menâkıbnâmesi), nşr. Mehmet Rıhtım, Bakü: Kafkas Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2015.
• Akpınar, Yavuz, Azerbaycan Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1994.
• Algar, Hamit, Nakşibendîlik, İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Baddeley, John F., Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şâmil, Trc. Sedat Özen, İstanbul: Kayıhan Yay., 1995.
• Bâkınî, Şuayb Efendi b. İdrîs, Tabakâtü’l-Havâcegân-ı Nakşibendiyye ve Sâdâti’l-Meşâihi’l- Hâlidiyye el-Mahmûdiyye, Mohaçkale: Dârü’r-Risâle, 2014.
• Barlas, Cafer, Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-Buldân, Çev. Mustafa Fayda, İstanbul: Siyer Yay., 2013.
• Benningsen, Alexandre, Lemercier-Quelquejay, Chantal, Sûfî ve Komiser (Rusya’da İslâm Tarikatları), Trc. Osman Türer, Ankara: Akçağ Yay., 1988.
• Berkok, İsmâil, Tarihte Kafkasya, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1958.
• Beşirov, Arif, “Mevlânâ İsmâil Sirâceddin Şirvânî Kafkas Müridizm’inin Banîsidir”, I. Uluslararası Hamza Nigârî Sempozyumu, Amasya: 2012.
• Cevdet Paşa, Ahmed, Târîh-i Cevdet, Hz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2018, I-V.
• Durkilî, Nezir, Nüzhetü’l-Ezhân fî Terâcim-i Ulemâ-i Dağıstân, Thk. Ebû Bekir b. Sehâvet ed- Durkilî Dağıstan: Dârü’l-Âsâri’l-İlmiyye, [t.y.].
• El-Alkadarî, Hasan Efendi, Dîvânu’l-Memnûn, Timurhanşûra: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1913.
• Âsâr-i Dağıstan, Trc. Musa Ramazan, İstanbul: Şâmil Eğitim ve Kültür Vakfı, 2003.
• El-Hulvî, Mahmûd Celâleddin, Lemzât-ı Hulviyye ez Lemzât-ı Hulviyye, Hz. Mehmet Serhan Tayşî, İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 1993.
• En-Nojbekrî, Halid Seyfullah b. Hüseyin en-Nakşibendî, Mektûbâtu Halid Seyfullah ilâ Fukarâ- i Ehlillâh, Dağıstan, Dâru’r-Risâle, 2014.
• Es-Sâkhûrî, Osman Efendi, Tuhfetü’l-Ahbâbi’l-Hâlidiyye fî Şerhi’l-Kasîdeti’l-Mahmûdiyye, Timurhanşûrâ: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1332/1914.
• Fatsa, Mehmet, Tasavvufta Mekkî Kolu, İstanbul: Mavi Yayınları, 2000.
• Gazikumukî, Cemâleddin b. Abdurrahman, el-Âdâbu’l-Mardıyya fi’t-Tarikati’n- Nakşibendiyye, Mohaçkale: M. Mavrayev Matbaası, 1905.
• El-Âdâbu’l-Marzıyye fi’t-Tarikati’n-Nakşibendiyye, (Tıpkı Basım), Mohaçkale: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1905.
• Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul: Seha Neşriyat, 1989.
• Haciyev, М.М, Solnitse Nastavleniya Şeyh Mahmud Efendi Ego Nastavniki i Premniki, Mohaçkale: Nûru’l-İslâm, 2011.
• Haydarî, İbrâhim Fasih, Mecdü’t-Ta’lîd, Trc. Eser Sazak, İstanbul: Semerkand Yay., 2011.
• Hilmî Dağıstânî, Hasan b. Muhammet, Sirâcü’s-Sa‘âdât fî Siyeri’s-Sâdât, Dağıstan: Dârü’r- Risâle, 2011.
• El-Burûcü’l-Müşeyyede bi’n-Nusûsu’l-Müeyyede”, Nşr. Abdülcelîl Atâ, Beyrut: Darü’n-Nu‘mân li’l-‘Ulûm, 1996.
• İnal, İbnü’l-Emîn Mahmûd Kemal, Son Hattatlar, İstanbul: Maarif Basımevi, 1955.
• Son Sadrazamlar, İstanbul: Dergah Yay., 1982.
• Son Asır Türk Şairleri, Hz. Hidayet Özcan, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., 2000, I-IV.
• Kazanî, Muhammed Murâd, Zeyl-ü Kitâbi’r-Reşehât ‘Ayni’l-Hayât, Thk. Âsım İbrâhim el- Keyyâlî, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Knysh, Alexandar, Tasavvuf Tarihi, Çev. İhsan Durdu, İstanbul: Ufuk Yay., 2008.
• Kundukh, Aytek, Kafkasya Müridizmi, Hz. Tarık Cemal Kutlu, İstanbul: Gözde Yay., 1987.
• Muslu, Ramazan, “Azerbaycanlı bir Mutasavvıf: Nâsih Efendi”, SÜİF, sayı: 9, 2002.
• Mustafazâde, Tovfik, Azerbaycan Hanlıklarının Kısa Tarihi, Bakü: 2011.
• Nasirov, Elnur, Orta Asırlarda Yaşamış Azerbaycanlı Âlimler, Bakü: Nurlar Neşriyyat, 2011.
• Niyazov, Ahmed, XIX. Asır Azerbaycan’ın Şimal-Garbinde Dini Hayat, İlim, Mederseler, Bakü: Nurlar Neşriyyat, 2016.
• Olcay, Osman Fevzi, Amasya Meşâhiri, sad. Harun Küçük, Kurtuluş Altunbaş, Amasya: Amasya Belediyesi Yay., 2010.
• Özkılınç, Ahmed, Seyyid Nigârî, Hayatı, Eserleri ve Düşünceleri, İstanbul: 2013.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, İstanbul: Ahmed Sait Matbaası, 1942.
• Rıhtım, Mehmet, Seyyid Yahyâ Şirvânî ve Şifau’l-Esrâ Adlı Eseri, Bakü: Elm Yay., 2010.
• Mevlânâ İsmayıl Sirâceddîn Şirvânî, Bakü: 2011.
• Sizranov, А.В. “Astrahansko-Kavkazie Sûfîskie Sbyezi”, Kavkaz Sbornik, Sayı:8, 2014.
• Şabanov, Muhammed, Tala’nın Yassı Yolu, Bakü: Azerbaycan Milli Ansiklopedi Neşriyyatı, 2001.
• Şıkhaliyev, Şamil, “Sûfiskiye Vird Nakşibendiyya i Şazaliyya vı Dagestane.” Vestnik Avrasia, 2007.
• Togan, Zeki Velidi “Azerbaycan’ın Tarihî Hudutları”, MEB İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: MEB. Yay., 1979, I-XV.
• Vassâf, Osmânzâde Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ, İstanbul: Kitabevi Yay., 2015.
• Yılmaz, Salih, “Borçalı Türkleri”, Yeni Türkiye Dergisi, Kafkaslar Özel Sayısı, sayı: 78, 2015.