Furûku’l-Usûl Adlı Risalenin Âidiyet Sorunu Üzerine Bir İnceleme Risale Şeyhülislam İbn Kemal’e mi Ait Yoksa Kazasker Manav İvaz Efendi’ye mi?

Yıl 2020, Cilt: 33 Sayı: 33, 1 - 27, 04.06.2020

Ahmet İnanır

Öz

Furûku’l-usûl, furûk edebiyatının özellikle eşbâh ve’n-nezâir kitapları içinde yer aldığı bir dönemde müstakil bir risale olarak yazılması bakımından önemli bir eserdir. Bu risale, talebelerin öğrenmelerini kolaylaştırmak üzere fıkıh usulü alanında şekil bakımından benzer, hüküm bakımından farklı kavramları özet bir şekilde kırk beş başlıkta bir araya getirmektedir. Muhammed b. Abdülaziz el-Mübârek araştırmasında risaleyle ilgili dört yazma nüsha tespit etmiştir. Bu nüshalardan ikisi İbn Kemal’e (ö. 940/1534) biri Kazasker Manav İvaz Efendi’ye (ö. 994/1586) isnad edilmiş, birinde ise müellif kaydı yer almadığı görülmüştür. O da söz konusu iki nüshadan hareketle risaleyi İbn Kemal’e nispet ederek tahkik etmiştir. Yapılan incelemede söz konusu bu dört nüshaya ilave olarak dört nüsha daha tespit edilmiştir. Bunlardan ikisinde müellif kaydı yer almazken birinde Kazasker Manav İvaz Efendi’ye ait olduğu bilgisi vardır. Böylece İvaz Efendi’ye isnad edilen nüsha sayısı ikiye çıkmıştır. Bu durumda risalenin gerçek müellifi Şeyhülislam İbn Kemal (ö. 940/1534) mi yoksa Kazasker Manav İvaz Efendi (ö. 994/1586) mi sorunu ortaya çıkmıştır. İbn Kemal, yazdığı eserler ve yaptığı hizmetlerle çağını aşan Osmanlı âlimlerinden biridir. Türkçe, Arapça ve Farsça dillerinde metin, şerh, hâşiye ve risâle olarak sayısı beş yüze kadar ulaşan eser kendisine isnad edilmektedir. Bazı eserlerde, çeşitli sebeplerle kendisine isnad edilseler de hakikatte başka müelliflere ait olduğu tesbiti söz konusu olabilmektedir. Bu risale için de böyle bir durumun olduğu söylenebilir. Zira İbn Kemal’in risalelerini bir araya toplayan mecmualarda yer almaması ve fıkıh usulüne dair eserleriyle doğrudan bir ilişkisinin olmaması ilgili eserin Kazasker Manav İvaz Efendi’ye ait olma ihtimalini güçlendirmektedir. Bu çalışma, söz konusu risalenin âidiyet sorununu inceleyerek, gerçek müellifinin kim olduğunu tespit etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İvaz Efendi, İbn Kemal, Furûku’l-usûl, Tahsis, Fıkıh Usulü

Kaynakça

• Abay, Muhammet, “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri”, -Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmi Toplantı, (21-22 Ekim 2011), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012, 167-194. Apaydın, H. Yunus, “Karâfi, Şehabeddin”, DİA, XXIV, 396-397. Arslantürk, Hacı Ahmet, Bir Bürokrat ve Yatırımcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman'ın Veziriazamı Rüstem Paşa, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• Atâî, Nevizâde, Şakâik-ı Numaniye ve Zeyilleri: Hadaiku’l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâik, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yay., 1989.
• Ayvansarâyî, Hüseyin, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, İstanbul : Matbaa-i Âmire, 1281, I-II.
• Bâbertî, Eklemeddin, Tercihü’l-Mezhebi’l-Müsemma: en-Nuketü'z-Zarîfetü fî Tercîh-i Mezheb-i Ebî Hanîfe, haz. Bele Hasan Ömer Müsaid, Riyad: Kral Suûd Üniversitesi Eğitim Fak. Yay., 1997.
• Bâbertî, Ekmelüddin, Nüketü’z-Zarîfetü fî Tercîh-i Mezheb-i Ebî Hanîfe, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1384, 204b-211b.
• Baktır, Mustafa, “Eşbâh ve Nezâir, DİA, XXI, 456-457.
• Baktır, Mustafa, “Kaide”, DİA, XXIV, 205-210. Baltacı, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İrfan Yay., 1976.
• Bedir, Murteza, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet (Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamberin Otoritesi), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974, I-II.
• Bursalı, Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333, I-II.
• Canatar, Mehmet, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 1009 (1600) Tarihli, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yay., 2004.
• Cançelik, Ali, Tarih Kaynağı Olarak 16. Yüzyıl Divan Şiiri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• Cürcânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, el-Mu‘âyât fi’l-‘Akl evi’l-Furûk, nşr. Muhammed Fâris, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Dalkıran, Sayın, İbn-i Kemal ve Düşünce Tarihimiz, İstanbul: OSAV Yay., 1997.
• Demir, Halis, “İslam Hukuk Literatüründe Furuk Edebiyatı ve İki Furuk Kitabı’nın Tanıtımı”, EKEV Akademi Dergisi, 57 (57), 69-90.
• Donuk, Suat, Nev’i-zâde Atâyî-Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâik (İnceleme-Metin), Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• Efgânî, Ebû Ömer Seyyid Habîb b. Ahmed, el-Furûku’l-Fıkhiyye ‘İnde’l-İmâm İbn Kayyim el-Cevziyye Cem‘an ve Dirâseten, Riyad : Mektebetü’r-Rüşd, 2009, I-III.
• Görgün, Tahsin, “Îcî, Adudüddin”, DİA, XXI, 410-414.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed, Gamzu ‘Uyûni’l-Basâir Şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-Nezâir, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985, I-IV.
• Heinrichs, Wolfhart, “Hukuku Yapılandırmak: Furûk Literatürü Üzerine Mülahazalar” ["Structuring The Law: Remarks On The Furûq Literature"], Çev. Necmettin Kızılkaya. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 9 (2007): 235-246.
• Hızlı, Mefail, “Osmanlı Eğitim-Öğretim Tarihi Konusunda Önemli Bir Kaynak: ‘Müderrisîn Vezâifi’”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/8 (1999): 97-133.
• Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17/1 (2008): 25-46.
• İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman, Tercihü’l-Mezhebi’l-Hanefî ala Gayrihi, Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 212 vr. 9b-13a.
• İbn Kemal, Süleyman b. Ahmed, Tevârih-i Âli Osman: VII. Defter, Yay. haz. Şerafettin Turan, 2. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut: Dâr-u Sadr, [t.y.], XV.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Dımaşk : Dârü’l-Fikr, 1983.
• Îcî, Adudüddîn, Ebû’l-Fazl Abdurrahman b. Ahmed, Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ, thk. Eden: Muhammed Hasan İsmail, Beyrut: Dâru'l- Kütübi'l-İlmiyye, 1424/2004, I-III.
• İnanır, Ahmet, İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2015.
• İshakoğlu, Ömer, Türklerin XV-XVI. Asırlarda Arapça Belagata Yaptığı Katkılar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İvaz Efendi, Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye bi-Tûnis, 7329, vr. 215a-220b.
• Kara, Ömer, Müellifi Bilinmeyen Bir ‘Furûk’ Yazmasının Tenkitli Neşri (el-Furûku’l-Luğaviyyetü’l-Muhtâre fi’l-Müfredâti’l-Mütekâribe), Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 4/2, (2004): 173-212.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn ‘an Esâmî’l-Kütüb ve’l-Fünûn, İstanbul: MEB Yay., 1943, I-II.
• Kaya, Eyyüp Said, “Mâlikî Mezhebi”,DİA, XXVII, 519-535.
• Kılıç, Hulusi, “Furûk”, DİA, XIII, 222-223.
• Kılıç, Mustafa, İbn Kemal, Hayatı Tefsire Dair Eserleri ve Tefsirindeki Metodu, Erzurum Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1981, Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• Kızılkaya, Necmettin, İslam Hukukunda Küllî Kaideler, İstanbul: İz Yay., 2013.
• Kızılkaya, Necmettin, İslam Hukukunda Farklar, İstanbul: İz Yay., 2016.
• Makdisi, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim (İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı), Trc.: Ali Hakan Çavuşoğlu, Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Gelenek Yay., 2004.
• Mekkî, Muhammed Ali b. Hüseyn, Tehzîbu’l-Furûk ve’l-Kavâ‘idü’s-Seniyye fi’l-Esrâri’l-Fıkhiyye (el-Furûk’un kenarında), Beyrut : Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1928, I-IV. Özcan, Abdülkadir, “İvaz Efendi”, DİA, XXIII, 490.
• Özen, Şükrü, “Furûk”, DİA, XIII, 223-227.
• Özen, Şükrü, “Tenkîhu’l-Usûl”, DİA, XL, 454-458.
• Özer, Salim, İbn Kemal’in İslâm Hukuku Alanındaki Arapça Yazma Risâleleri (Tahkik ve Tahlil), Kayseri Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Parmaksızoğlu, İsmet, “Kemalpaşazâde”, İslam Ansiklopedisi, Ankara: MEB Yay., 1977, VI, 561-566.
• Peçevî, İbrahim, Peçevî Tarihi, haz. Bekir Sıtkı Baykal, İstanbul: Neşriyat Yurdu Yay., 1969.
• Saba, Elias G. Harmonizing Similarities: A History of Distinctions literature in Islamic Law (Islam-Thought, Culture and Society), Berlin/Boston: Walter de Gruyter, 2019.
• Saraç, Yekta, Şeyhülislâm Kemal Paşazâde, İstanbul: Risale Yay. 1995.
• Selânikî, Mustafa Efendi, Selânikî Tarih, Haz. Mehmet İpşirli, Ankara: TTK Yay., 1999.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî, el-İntiṣâr ve’t-Tercîḥ li’l-Meẕhebi’ṣ-Saḥîḥ, Kahire: Matbaatü’l-Envâr, 1360/1941.
• Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmani, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308, I-III.
• Şaban, İbrahim, “Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri”, Şarkiyat Mecmuası, 17 (İstanbul 2010): 108-132.
• Şaban, İbrahim, Türk-Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Yaptıkları Katkılar (XVII-XVIII. Asırlar). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Şeşen, Ramazan‚ Eyyûbîler‛, DİA, XII, 20-31.
• Turan, Şerafettin, “Kemalpaşazâde”, DİA, XXV, 238-240.