ملاحظات حول حياة وفتاوى جتالجه لي علي أفندي؛ أحد شيوخ الإسلام العثمانيين في القرن السابع عشر

Yıl 2020, Cilt: 34 Sayı: 34, 159 - 190, 31.10.2020

Esra Kılavuz Eser

Öz

Some Remarks on the Life of Çatalcalı Ali Efendi, Ottoman Shaikh al-Islam in 17th Century, and His Fatwas

Öz

Osmanlı şeyhülislamları hakkında yapılacak detaylı çalışmalar, Osmanlı hukukunun daha iyi anlaşılması ve yorumlanması için büyük önem arz etmektedir. 17. yüzyılda yaşayan Çatalcalı Ali Efendi gerek on üç yıllık şeyhülislamlık vazifesi ile, gerekse sonraki dönemde kendisine çokça başvurulan muteber fetvalar vermiş olması sebebiyle dikkat çeken ve araştırılması gereken bir şeyhülislâmdır. Bu makalede Çatalcalı Ali Efendi’nin şimdiye dek tarih ve tabakât eserlerinden hareketle hazırlanmış en geniş biyografisine yer verilmektedir. Makalenin hedeflediği bir diğer husus; Çatalcalı Ali Efendi’nin verdiği fetvalardan oluşan Fetâvâ-yı Ali Efendi adlı eserin derleniş sürecini tespit etmek olup bunun için eserin yazma nüshalarındaki müstensih kayıtlarına başvurulmuştur. Son olarak Fetâvâ-yı Ali Efendi hakkında literatürde yer alan bilgiler tekrar gözden geçirilmiş ve en isabetli verilere ulaşılmaya çalışılmıştır.

17. Yüzyıl Osmanlı Şeyhülislamlarından Çatalcalı Ali Efendi’nin Hayatı ve Fetvaları Üzerine Bazı Mülâhazalar

Öz

Osmanlı şeyhülislamları hakkında yapılacak detaylı çalışmalar, Osmanlı hukukunun daha iyi anlaşılması ve yorumlanması için büyük önem arz etmektedir. 17. yüzyılda yaşayan Çatalcalı Ali Efendi hem 13 yıllık şeyhülislamlığı, hem de sonraki dönemde kendisine çokça başvurulan muteber fetvalarıyla dikkat çeken ve üzerinde çalışılması gereken isimlerdendir. Bu makalede Çatalcalı Ali Efendi’nin şimdiye dek tarih ve tabakât eserlerinden hareketle hazırlanmış en geniş biyografisine yer verilmektedir. Makalenin hedeflediği bir diğer husus; Çatalcalı Ali Efendi’nin verdiği fetvalardan oluşan Fetâvâ-yı Ali Efendi adlı eserin derleniş sürecini tespit etmek olup bunun için eserin yazma nüshalarındaki müstensih kayıtlarına başvurulmuştur. Son olarak Fetâvâ-yı Ali Efendi hakkında literatürde yer alan bilgiler tekrar gözden geçilmiş ve en isabetli verilere ulaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

17. yüzyıl osmanlı hukuku, şeyhülislam, fetva, Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi

Kaynakça

• Ahıskalı Ahmed Efendi, Nukûlü Fetâvâ-yı Ali Efendi, Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 218.
• Altınbaş, Vâmık Şükrü, “Fetva Emini Mahmud Efendi”, Diyanet İlmî Dergi, c: 4, sayı: 10-11, yıl: 1965, s. 188.
• Altınbaş, Vâmık Şükrü, “Fetva Emini Mehmed Ataullah Efendi”, Diyanet İlmî Dergi, c: 4, sayı: 7-8, yıl: 1965, s. 123.
• Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Arslan, Emine, Nukûllü Fetva Mecmûaları ve Mehmed Fıkhî’nin el-Ecvibetü’l-Kânia Adlı Eserinin Bunlar Arasındaki Yeri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010. (Yayınlanmamış Doktora Tezi)
• Başar, Serhat, Eserleri, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislamları, İstanbul: Kültür A.Ş Yayınları, 2017.
• Bostan, İdris, “Alanya”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, II, 339-341.
• Ceyhan, Abdullah, “Gedizli Mehmed Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, XIII, 550-551.
• Ceyhan, Abdullah, “Osmanlı Devri Müderris, Kadı ve Fetva Eminlerinden Gedizli Hafız Mehmed Efendi”, Osmanlı Hukukunda Fetva, 2018, s. 327-344.
• Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi, Kahire: Dâru’t-tıbâa, 1257.
• Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1065; Yazma Eserler, nr. 2303; Serez, nr. 1113; İzmir, nr. 251; Fatih, nr. 2391; Yeni Cami, nr. 647; Yeni Cami, nr. 648; Mihrişah Sultan, nr. 137; Nuruosmaniye, nr. 2016; Nuruosmaniye, nr. 2019; TBMM Kitaplığı 1006.
• Gedizli Mehmed Efendi, Nükûlü’l-fetâvâ, Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., Yazmalar, nr. 3833.
• Gedizli Mehmed Efendi, Zeyl-i Ali Efendi Mecmuası, Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., nr. 1248.
• Grebneşî Mustafa Efendi, Fetâvâ fî ahdi Ali Efendi, İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 185.
• İbnu’l-Mukayyıd, Kitâbu Nukûl-i Fetâvâ-yı el-Merhûm Şeyhülislam Ali Efendi, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1031.
• İlmiye Sâlnâmesi, haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Galitekin, Cevdet Dadaş, İstanbul: İşaret yayınları, 1998.
• İpşirli, Mehmet, “Abdürrahim Efendi, Hoca”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1988, I, 289.
• İpşirli, Mehmet, “Ayasofya Kürsü Şeyhliği”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, IV, 224.
• İpşirli, Mehmet, “Çatalcalı Ali Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, VIII, 234-235.
• İpşirli, Mehmet, “Minkârîzâde Yahyâ Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, XXX, 114-115.
• İpşirli, Mehmet, “Mülâzemet”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, XXXI, 537-539.
• İpşirli, Mehmet, “Şeyhülislam”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, XXXIX, 91-96.
• İpşirli, Mehmet; Avcı, Casim, “Nâib”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, XXXII, 311-313.
• İpşirli, Mehmet; Bozkurt, Nebi; Birışık, Abdülhamit; Orman, İsmail, “Medrese”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, XXVIII, 323-340.
• Kallek, Cengiz, “Fetâvâ-yı Ali Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, XII, 438.
• Kaya, Süleyman “Vekâlet Akdine Dair Bir Tartışma Bağlamında Osmanlı Döneminde Fetvanın Müftâ-bih Hale Geliş Süreci”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı: 20, yıl: 2012, s. 71-86.
• Kiel, Machiel, “Yenişehir”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, XXXXIII, 473-476.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, İstanbul: Sebil yayınevi, haz. Ali Aktan, Abdülkadir Yuvalı, Metin Hülagü, 1996.
• Müstakîmzâde, Sa‘deddin Süleyman b. Muhammed Emin, Devhatu’l-meşâyıh (Ahmed Rıfat Efendi zeyli ile), yy, ty.
• Müstakîmzâde, Sa‘deddin Süleyman b. Muhammed Emin, Tercüme-i Ahvâl-i Şuyûh-i Ayasofya, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1716.
• Okumuş, Mustafa, Osmanlı Şeyhülislamlarından Çatalcalı Ali Efendi’nin Fetvalarında Nikâh (Evlenme Akdi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya, Yunus Uğur, Mustafa Demiray, İstanbul: Klasik yayınları, 2018.
• Özcan, Tahsin, “Seyyid Mehmed Şerîf Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, XXXVII, 69-70.
• Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Özen, Şükrü, “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 3, sayı: 5, yıl: 2005, s. 249-378.
• Râşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid, İstanbul: Klasik yayınları, 2013.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Târîh-i Silahdâr, Türk Tarih Encümeni Külliyatı: 10, İstanbul: Devlet matbaası, 1928.
• Şakkâk Fındık Mustafa Efendi, Nükûlü’l-fetâvâ, Süleymaniye Ktp., Yozgat, nr. 325.
• Şerifzâde Seyyid Mehmed Efendi, el-Mecmuatü’l-aliyye fi’l-fıkhi’l-Hanefiyye, Beyazıd Devlet Ktp., nr. 2704.
• Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu’l-fuzelâ, haz. Ramazan Ekinci, ed. Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Uşşâkîzâde, İbrahim Hasib Efendi, Zeyl-i Şakâik, haz. Ramazan Ekinci, ed. Derya Örs, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.