Kıraat İminde Hâ-i Sekt

Yıl 2021, Cilt: 35 Sayı: 35, 21 - 54, 19.05.2021

Mustafa Kılıç

Öz

Arap dilinde, üzerinde vakf yapılan kelimenin son harfinin harekesini belirtmek gibi muhtelif nedenlerle onun ahirine yer yer sâkin hâ (ـهْ) harfi eklenmektedir. Bu harf, yaygın olarak bilinen ismiyle hâ-i sekt olarak adlandırılmaktadır. Arapçada belirli şartlar muvacehesinde uygulanan hâ-i sektin, kıraat imamlarının okuyuşlarında da yer aldığı görülmektedir. Ancak hâ-i sekt meselesinde kıraat imamlarından nakledilenler arasında onların ittifak ettiği okuyuşların yanı sıra ayrıştıkları uygulamalar da bulunmaktadır. Hâ-i sektin genel kural olarak vakf anında kullanıldığı, vasl yapıldığında ise hazfedildiği bilinmektedir. Kıraat imamlarının bir kısmının hâ-i sekti vasl durumunda isbât etmeleri, özellikle bu kıraatlerin Arap dilindeki kullanımlar açasından izahını gerekli kılmıştır. Bazı yerlerde vasl halinde nakl ve idgam konularının hâ-i sekt ile bağlantılı olarak gündeme gelmesi, meselenin açıklanması gereken başka bir yönünü oluşturmaktadır. İslâm âlimlerinin kıraatlerin tevcîhini yapma gayretlerinin yanında onlardan bir kısmının, bazı kıraat imamlarını hâ-i sekt nakilleri çerçevesinde tenkit ettiklerine rastlanmaktadır. Çalışmada kıraat ilminde hâ-i sekt uygulamalarının neler olduğu ve bunların tevcîhinin âlimler tarafından nasıl yapıldığı ortaya konacak; ayrıca hâ-i sekt temelinde kurrâya yöneltilen eleştiriler tespit edilip değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kur'ân, Kıraat, Hâ-i Sekt, Kıraatlerin Tevcîhi, Kıraat İmamları

هاء السكت في علم القراءات

Öz

في اللغة العربية هاء ساكنة تزاد في آخر الكلمة (ـه) حال الوقف تسمى بهاء السكت وتأتي لأسباب مختلفة كبيان حركة ما قبلها. ونجد هذه الهاء التي تستخدم في حالات وشروط معينة في اللغة العربية تدخل دائرة اهتمام القراء أثناء التلاوة. غير أننا نجد أن هناك روايات نقلت عن أئمة القراءات اتفقوا فيها على مواضع معينة للقراءة واختلفوا في أخرى. إذا نظرنا لهاء السكت واستخدامها في اللغة العربية نجد أنها بصفة عامة تستخدم في آخر الكلمة وقفا وتحذف عند الوصل كما هو معروف. بعض القراء يثبتون هاء السكت في حال الوصل لذلك كان من المحتم إيضاح وتفسير هذه القراءات واستخداماتها في اللغة العربية. وهناك مسائل أخرى تظهر لارتباطها بهاء السكت عند الوصل تحتاج إلى توضيح مثل النقل والإدغام. نجد أيضا أن هناك جهودا لعلماء الإسلام في توجيه القراءات بالإضافة لنقدهم لبعض الأئمة في مسألة النقل المترتب على هاء السكت. ستطرح في هذه الدراسة مسألة هاء السكت وكيفية تطبيقها مع بيان كيفية توجيه العلماء لهذه الأوجه بالاستناد للمراجع مع دراسة النقد الموجه لأئمة القراءات وتقييمه.

Anahtar Kelimeler

القرآن, القراءات, هاء السكت, توجيه القراءات, أئمة القراءات

Hâ al-Sakt in Qiraat Science

Öz

Sometimes hâ letter with sukûn (ـهْ) is added to end of a word for some reasons such as to pronounce the haraka of the last letter during wakf in Arabic. That hâ is called hâ al-sakt in common usage. It is seen that hâ al-sakt which is used in accordance with some certain rules in Arabic, takes place in qiraat imams’ recitations too. However, there is unity in some qiraat imams’ recitation besides conflict among others. It is known that hâ al-sakt is pronounced during waqf and it is not pronounced during wasl. Some qiraat imams’ pronunciation of it, implementation of idghaam and naql related to hâ al-sakt during wasl are required explanations in terms of Arabic rules. Besides Muslim scholars who try to explain qiraats, some of them critic a couple of narratives related to hâ al-sakt in terms of common Arabic rules. In this study what hâ al-sakt’s practice is and how they are interpreted by scholars will be determined through the sources. Also critiques of qiraat imams based on hâ al-sakt will be established and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Qiraat, Hâ al-Sakt, Interpretation of Qiraats, Qiraat Imams

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. Riyad: Mektebetü Dâri’s-Selâm, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. Thk. Muhibbüddîn el-Hatîb ve diğerleri. Kâhire: el-Matbaatüs’s-Selefiyye ve Mektebetühâ, 1979.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. Thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlm, 1990.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman el-Ümevî. Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘i’l-meşhûra. Thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Devserî, İbrahim b. Saîd. Muhtasaru’l-‘ibârât li-mu‘cemi mustalahâti’l-kırâ’ât. Riyad: Dâru’l-Hadâra, 1429/2008.
• Dimyâtî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdilganî el-Bennâ. İthâfü fudalâi’l-beşer bi’l-kırâ’âti’l-erbeate aşer. Thk. Şa’bân Muhammed İsmâîl. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘âs b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Nşr. İzzet ‘Ubeyd ed-De‘âs ve ‘Âdil es-Seyyid. Beyrut: Dâru İbn Hazb, 1997.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân el-Makdisî. İbrâzü’l-me‘ânî min Hırzi’l-emânî fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. Thk. İbrahim Atve ‘İvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. Thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Fârisî, Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hücce li’l-kurrâi’s-seb‘a. Thk. Bedreddîn Kahvecî, Beşîr Cuvîcâtî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1991.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân b. Amr Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘Ayn. Thk. Mehdî Mahzûmî, İbrahim Sâmerrâî. Beyrut: Müessesetü’l-‘Âlemi li’l-Matbû‘ât, 1988.
• İbn Ebû Meryem, Ebû Abdillâh Fahüddîn Nasr b. Alî b. Muhammed eş-Şîrâzî el-Fesevî. el-Mûdah fî vücûhi’l-kırâ’ât ve ‘ilelihâ. Thk. Ömer Hamdân el-Kübeysî. Cidde: y.y., 1414/1993.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu‘cemü mekâyisi’l-luga. Thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hamdân el-Hemedânî. el-Hücce fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. Thk. Abdülâl Sâlim Mekrem, Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed b. Hamdân el-Hemedânî. İ‘râbü’l-kırâ’âti’s-seb‘ ve ‘ilelühâ. Thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-‘Useymin, Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1413/1992.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Musa b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. Thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Ma‘rife, 1980.
• İbn Sivâr, Ebû Tâhir Ahmed b. Alî b. Ubeydillâh. el-Müstenîr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. Thk. Ahmed Tâhir Üveys. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, Külliyyetü’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kısmü’l-Kırâ’ât, Doktora Tezi, 1413/1992.
• İbn Zencele, Abdurrahmân b. Muhammed Ebû Zür‘a. Hüccetü’l-kırâ’ât. Thk. Sa’îd el-Efğânî (Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1979).
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. Thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Âlemiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şehâbddîn Ebî Bekr Ahmed b. Muhammed b. Muhammed ed-Dimeşkî. Şerhu Tayyibeti’n-neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. Thk. Enes Mehra. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000/1420.
• Kalânisî, Ebü’l-İzz Muhammed b. el-Hüseyn b. Bündâr el-Vâsıtî. İrşâdü’l-mübtedî ve tezkiretü’l-müntehî. Thk. Ömer Hamdân el-Kübeysî. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Arap Dili Fakültesi, Lisans Üstü Çalışmaları Bölümü, Yüksek Lisan Tezi, 1403-1404.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûs b. Muhammed el-Kaysî. Kitâbü müşkili i‘râbi’l-Kur’ân. Thk. Yâsîn Muhammed es-Sivvâs. Dımaşk: Matbâ‘âtü Mecme‘i’l-Luğati’l-‘Arabi, 1974.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûs b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırâ’âti’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hicecihâ. Thk. Muhyiddîn Ramadân. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1997.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûs b. Muhammed el-Kaysî. et-Tebsıra fi’l-kırâ’âti’s-seb‘. Thk. Muhammed Gavs en-Nedvî. Bombay: Dâru’s-Selefiyye, 1982.
• Mes’ûl, Abdü’l-‘Aliyy. Mu‘cemü mustalahâti ‘ilmi’l-kırâ’âti’l-Kur’âniyye ve-mâ yete‘allaku bih. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1428/2007. Muhaysin, Muhammed Salim. el-Hâdî: şerhu Tayyibeti’n-neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr ve’l-keşf an ‘ileli’l-kırâ’âti ve tevcîhuhâ. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997/1417.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umyr el-Ezdî es-Sümâlî. el-Muktedab. Thk. Muhammed Abdülhâlik Azîme. Kahire: Vizâratü’l-Evkâf, 1994.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umyr el-Ezdî es-Sümâlî. el-Kâmil. Thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1955-1956.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît = Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. Yayına hazırlayan: Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî. İ‘râbü’l-Kur’ân. Thk. Hâlid el-‘Alî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1429/2008.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali. es-Sünenü’l-Kübrâ. Thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Neşşâr, Ebû Hafs Siraceddîn Ömer b. Kâsım b. Muhammed el-Ensârî. el-Büdûru’z-Zâhire fî’l-Kırâ’âti’l-‘Aşri’l-Mütevâtire. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. Thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk - Beyrut: Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 2009/1430.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürrü’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. Thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1406/1986.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Bağdâdî. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 2001.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmi‘u’l-kebîr. Thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc vd. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1975.