الدَّوْرُ التَّأْسِيسِي لشَرْحِ ابْنِ هِشَام في تَقْلِيدِ الشُّرْوحِ على قَصِيدَةِ بَانَتْ سُعَادُ

Yıl 2021, Cilt: 36 Sayı: 36, 113 - 132, 20.11.2021

Şeyma Gülsüm Önder

Öz

كتب كعب بن زهير (تـ. ٢٤ ه.) قصيدته المعروفة باسم بانت سعاد و قصيدة البردة للاعتذار للنبي والثناء إليه. تمت كتابة العديد من الشروح والحواشي والتخميسات والتشطيرات على هذه القصيدة التي تجذب الانتباه بموضوعها وأسلوبها الأدبي. ومن بين هذه الأعمال المكتوبة تميز شرح ابن هشام النحوي (ت ٧٦١ ه) بتعدد الاستشهادات التي وردت إليه وانتشار تأثيره و وجود الحاشية لعبد القادر البغدادي (تـ. ١٠٩٣ ه.) المكتوبة عليه والمختصري المهمي لعالمي اللحمي الشاطبي (تـ. ٧٩٠ ه) وجمال الدين الأميوطي (تـ. ٧٩٠ ه). والهدف من هذا البحث هو الكشف عن الدور التأسيسي لشرح ابن هشام لقصيدة البردة. ومن هذا المنطلق، في المبحث الأول سيتم تقديم معلومات حول محتوى وأهمية شرح ابن هشام بعد المقدمة التي تتضمن الغرض من قصيدة بانت سعاد ومحتواها. وفي المبحث الثاني سيتم التأكيد على الميزات التي تجعل شرح ابن هشام بارزا بين شروح بانت سعاد الأخرى، وبعده سيتم الكشف عن دورها التأسيسي في تقليد الشروح على قصيدة البردة. وأخيرا سيشير البحث إلى أن شرح ابن هشام كُتِب حسب منهجية الكتب النحوية التطبيقية، وبعض السمات المميزة له،كالمناقشة والتعبير عن الرأي في مسائل نحوية مثيرة للجدل.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها, قصيدة البردة, شرح بانت سعاد, الشرح, الحاشية

The Constructive Role of Ibn Hishām’s Sharḥ in the Tradition of the Sharḥ Written on Bānat Suʿād

Öz

Kaʿb ibn Zuhayr (d. 24/645) wrote his poem, known as Bānat Suʿād and Qasīdat al-Burda, to apologize to the prophet and praise him. Many commentaries (sharḥ), annotations (ḥashiya), takhmīs and tashtīr have been written on this poem, which attracts attention with its subject and literary style. Among these written works, the sharḥ of Ibn Hishām (d. 761/1360), the abundance of citations he received, his widespread influence, the ḥashiya of al-Baġdādī (d. 1093/1682) and mukhtaṣar of al-Laḥmī (d. 790/1388) and al-Umyūtī (d. 790/1388) on it. The claim of this article is to reveal the constructive role of Ibn Hishām's sharḥ in the tradition of Qasīdat al-Burda sharḥ. In this study, after an introduction including the purpose and content of the poem, information will be given about the content and importance of Ibn Hishām's sharḥ. In the final chapter, the features that make this sharḥ stand out among the other Bānat Suʿād commentaries will be emphasized, and its constructive role in the Qasīdat al-Burda commentary tradition will be revealed. It will be pointed out that it is written in the form of an applied syntax book, and some peculiar features of it, such as discussing and expressing opinions on controversial syntax issues.

Anahtar Kelimeler

abic Language and Literature, Qasīdat al-Burda, Sharḥ Bānat Suʿād, Sharḥ, Ḥashiya.

Bânet Süâd Üzerine Yazılan Şerh-Hâşiye Geleneğinde İbn Hişâm Şerhinin Kurucu Rolü

Öz

Kaʿb b. Züheyr (ö.24/645), Bânet Süâd ve Kasidetü’l-Bürde adlarıyla bilinen kasidesini, peygamberden özür dileyip onu övmek için yazmıştır. Konusu ve edebî üslûbu ile dikkat çeken bu kaside üzerine birçok şerh, hâşiye, tahmis ve taştîr kaleme alınmıştır. Yazılan bu eserler arasında İbn Hişâm (ö. 761/1360) şerhi, aldığı atıfların çokluğu, yaygın etkisi, Abdülkâdir el-Bağdâdî (ö. 1093/1682)’nin hâşiyesi, el-Lahmî eş-Şâtibî (ö. 790/1388) ve Cemâleddin el-Ümyûti (ö. 790/1388)’nin ihtisâr çalışmaları ile öne çıkmıştır. Bu makalenin iddiası, İbn Hişâm’a ait Bânet Süâd şerhinin, Kasidetü’l-Bürde şerh-hâşiye geleneğindeki kurucu rolünü ortaya koymaktır. Bu bağlamda çalışmada öncelikle Bânet Süâd kasidesinin yazılış gayesi ve muhtevasını içeren bir giriş yapıldıktan sonra birinci başlıkta, İbn Hişâm şerhinin içeriği ve önemine dair bilgi verilmiştir. Son olarak ikinci başlıkta İbn Hişâm şerhini diğer Bânet Süâd şerhleri arasında öne çıkaran özellikler üzerinde durulmuş, Kasidetü’l-Bürde şerh-hâşiye geleneğindeki kurucu rolü ortaya koyulmuştur. İbn Hişâm şerhinin uygulamalı bir nahiv kitabı şeklinde yazılması, ihtilâflı nahvî meselelerin tartışılıp görüş beyân edilmesi gibi kendine özgü bir takım özelliklerine işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Kasidetü’l-Bürde, Şerhu Bânet Süâd, Şerh, Hâşiye.

Kaynakça

• Askeri, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b Sehl. Kitâbü’s-Sınâʿateyn: el-Kitâbe ve’ş-Şiʿr. thk. Müfid Muhammed Kumeyha. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1404/1984.
• Bağdâdî, Abdülkadir b. Ömer b. Bayezid Abdülkadir. Hâşiye ʿalâ Şerh-i Bânet Süâd li İbn Hişâm. thk. Nazîf Muharrem Hoca. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’n-Neşr, 1400/1980.
• Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Delâilü’n-Nübüvve ve Maʿrifetü Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîʿa. thk. Abdülmuʿti Kalʿacî. 7 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Bûraml, Hüseyin. Mahtûtatü Şerhi Kasîdeti Bânet Süâd li Ebi Muhammed Cemaleddîn Abdullah b. Hişâm el-Ensari (h.761/708): Tahkîk ve Dirâse. Cezayir: Camiʿatü Muhammed Haydar, Doktora Tezi, 2017.
• Cengiz, Mehdi. “Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgîvî”. İmam Birgivî’nin İzhâru’l-Esrâr İsimli Kitabı Bağlamında Bir Şerh ve Hâşiye Literatürü Değerlendirmesi. ed. Ahmet Ali Çanakcı vd. C. 3. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür yayınları, 2019.
• Cengiz, Mehdi. Fahreddin er-Râzî’de Lafzın Manaya Delaleti Bağlamında Dilde Kesinlik Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Cengiz, Mehdi. Muhammed el-Kefevî ve Muhtasaru Şerhi Bânet Süâd İsimli Eserinin Tahkiki. İstanbul : Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Çelebi, Kâtib. Keşf el-Zünûn. Ankara : Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Dayf, Şevki. Tarihü’l-Edebi’l-ʿArabi : el-ʿAsrü’l-İslâmî. 5 Cilt. Kahire : Dârü’l-Meʿârif, 1910.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi: Sadru’l-İslâm Dönemi (01-41/622-661). 2 Cilt. Erzurum : Fenomen Yayınları, 2009.
• Fâhûrî, Hanna. el-Câmiʿ fî Tarîhi’l-Edebi’l-ʿArabî el-Edebü’l-Kadîm. 2 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Cîl, 1406/1986.
• Ğûl, Ziyâüddîn Hamza Abdüsselâm. Muhtasaru Şerhi Bânet Süâd ve İʿrâbuhe li-İbrahim b. Muhammed b. Abdürrahim el-Lahmî. Gazze: Câmiʿatü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• İsfahânî, Ali b. Hüseyin b. Muhammed Ebü’l-Ferec. el-Eğânî. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 19 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1345/1927.
• Kârâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. Nefâisü’l-Usûl fî Şerhi’l-Mahsûl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1415/1995.
• Keskioğlu, Osman. “Ka’b b. Züheyr ve Kaside-i Bürde”. Diyanet İlmi Dergi XIV/ (1975).
• Kur’an Yolu (Erişim 26 Haziran 2021). https://kuran.diyanet.gov.tr
• Özbalıkçı, M. Reşit. “İbn Hişâm en-Nahvî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi. C. 20. Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı, 1999. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Mahsûl fî ʿİlmi Usûli’l-Fıkh. thk. Taha Câbir Feyyaz el-ʿAlvâni. 6 Cilt. Riyad: Câmiʿatü’l-İmam Muhammed b. Suʿud el-İslâmiyye, 1399/1979.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî ʿUlûmi’l-Luga ve Envâʿihâ. thk. Muhammed Ahmed Cadelmevlâ Bek vd. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-ʿArabiyye.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Künhü’l-Murâd fî Beyâni Bânet Sü’ad. thk. Mustafa ʿAlyân. Beyrut : Müessesetü’r-Risâle, 1425/2005.
• Ümyûtî, İbrahim b Muhammed b Abdürrahim b İbrahim b Yahya Cemaleddîn. Şerhu Bânet Süâd. thk. Yunus Leşheb. Beyrut : Darü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1437/2016.
• Ünsal, Muhammet Osman. Kasîde-i Bürde (Banet Süâd) ile İlgili Yapılan Çalışmalar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ʿUlûmi’l-Kurʿân. nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1376/1957.
• Zürkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülbaki b. Yusuf. Şerhu ʿalâ Mevâhibi’l-Ledüniyye. 12 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1417/1996.