Öz Denetimi Güçlendirici Bir Vasıta Olarak Kur’an’da Şehâdet, Ru‘yet, Basîret ve Murâkabe

Yıl 2021, Cilt: 36 Sayı: 36, 1 - 28, 20.11.2021

Adem Ergül

Öz

Nefsin arzularının sınırsızlığı, iç ve dış çevrelerin zaman zaman hedef saptırıcı vesveseleri ve ayartmaları karşısında sorumlulukların önem sırasına göre yerine getirilme zarureti, güçlü bir öz denetimi gerekli kılmaktadır. Hayatın tecrübeleri, ilim ve aklın gerekleri, öz denetimin lüzumunu hissettirse bile gerçekleşmesi için yeterli motivasyonu ve imkânı temin edemeyebilecektir. Yarattığı insanı en iyi bilen Yüce Mevlâ, rahmetinin bir sonucu olarak, Kur’an hidayetiyle insana öz denetimi güçlendirici vasıtalar vermiştir. Bunlardan biri de şehâdet ve murâkabe şuurudur. Görülmek ve izlenmek, kimi zaman rahatsız edici olsa da murakabe-i nefs için yardımcı bir unsurdur. Bu makale, şehâdet, murakabe, ru’yet, basar ve basîret gibi Kur’an kelimeleri etrafında oluşan murakabe dairelerini konu edinmektedir. Öncelikle ilgili kavramlar kısaca açıklanmış ve sonra da bu kavramların içeriğinden oluşan beş murakabe dairesinden söz edilmiştir. Bunlar: Öz benliğin şehâdeti, insanların şehâdeti, eşyanın şehâdeti, meleklerin şehâdet ve tescilleri ve nihâyet Hak Teâlâ’nın murakabe ve şehâdeti olarak sıralanmıştır. Daha çok âyetlerden yola çıkılmış, açıklayıcı rivayetlere yer verilmiş, zaman zaman tefsirlerimize müracaat edilmiş ve kimi zaman da konuyla ilgili sosyal psikoloji ve psikoloji alanındaki kaynaklara atıfta bulunulmuştur. Bu çalışmanın, kişilik eğitimi ve irade yönetimi alanında yapılan çalışmalara mütevazı bir katkı sunacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Öz Denetim, Murakabe, Şâhitlik, Basîret

المراقبة، الشهادة، الرؤية، البصر و البصيرة في القرآن الكريم وسيلةً لتقوية إدارة الذات

Öz

رغبات النفس اللامحدودة، ووجوب الوفاء بالمسؤوليات وفق أولوياتها في مواجهة الإغراءات التي تحمل الفرد بين الحين والآخر على الانحراف عن غايته، تجعل من الضرورة بمكان امتلاك الإنسان القدرة على ضبط الذات والسيطرة عليها. فالله تعالى الأعلم بمن خلق، قد زود الإنسان -تفضلا منه ورحمة- من خلال ما جاء في القرآن الكريم بوسائل تساعده على التحكم بالذات وضبط توجهاتها، ومن هذه الوسائل شعور الشهادة والمراقبة. وسنلقي الضوء في هذه المقالة للمصطلحات القرآنية الخمس الآتية: الشهادة، المراقبة، الرؤية، البصر، البصيرة، والتي تشكل مفهوم المراقبة وتحدد هويتها، فنعرض بداية للمصطلحات السابقة بإيجاز، ثم نتناول درجات المراقبة التي تشكلها هذه المصطلحات والتي نحددها فيما يلي: شهادة الذات، شهادة الناس، شهادة الخلق، شهادة الملائكة، ونهاية شهادة الحق سبحانه وتعالى. وقد اعتمدنا في كلامنا حول هذه المصطلحات على الآيات القرآنية بقراءاتها المختلفة وما ورد حولها من آراء في التفسير، مع الاستفادة من مصادر علم النفس وعلم الاجتماع فيما يلقي الضوء على هذه المصطلحات. وأرجو أن تساهم هذه الدراسة بإضافة متواضعة في مجال الدراسات القرآنية النفسية من خلال تسليط الضوء على التربية الذاتية وضبط الإرادة.

Anahtar Kelimeler

التفسير, إدارة الذات, المراقبة, الشهادة, البصيرة

Testimony, Watchfulness, Vision, Sight and Insight in the Qur’ān as a Means of Strengthening Self-Control

Öz

The infinite desires of the soul, the target-diverting delusions and temptations of the inner and outer circles, and the corresponding fulfilment of responsibilities in the proper order of importance necessitate a strong self-control. As a manifestation of His mercy, God Almighty, Who knows best the human being He has created, has informed man in the Qur’ān about the means of strengthening self-control. The consciousness of testimony and watchfulness is among these means. This article focuses on the watchfulness circles formed around the Qur'ānic words such as testimony, watchfulness, vision, sight and insight. We first explain the related concepts briefly and then analyse the five circles of watchfulness consisting of the contents of these concepts. These are listed as the testimony of the core self, the testimony of people, the testimony of things, the testimony and registration of angels, and finally the testimony and awareness of God. Throughout our analyses, for the most part we examine these notions on the basis of the Qur'ānic statements, and then on explanatory narrations, on exegetical references and on theories found in the field of social psychology and psychology on the subject.

Anahtar Kelimeler

Qur, Self-Control, Awareness, Testimony, Vision

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 10. Basım, 2005.
• Akseki, Ahmed Hamdi. Ahlâk Dersleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Aronson, Elliot vd., Sosyal Psikoloji, çev. Okhan Gündüz. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Âsım Efendi, Mütercim. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmusu’l-Muhit Tercümesi. ed. Mustafa Koç. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî=el-Câmiʿuṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Bedrettin Çetiner. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıḥaḥ: Tâcu’l-luġa ve sıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1984.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Muʿcemü’t-Taʿrîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fażile, 2004.
• Demir, Osman. “Vicdan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/100-102. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Fuad Abdulbaḳî, Muhammed. el-Muʿcemü’l-müfehres li elfâzi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, 1984.
• Ġazalî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Maḳṣadu’l-esnâ şerḥu meʿânî esmâu’llâhi’l- ḥusnâ. nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
• İbn Ahmed, Ḫalil. Kitâbu’l-ʿayn. thk. Abdulḥamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsîru’t-Taḥrir ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak el-Endelûsî. el-Muharrarü’l-vecîz fî tefsiri’l-kitâbi’l-Azîz. thk. Abdullah b. İbrâhîm el-Ensârî vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 2. Basım. 1428/2007.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. Muʿcemu mekāyisü’l-lüġa. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârun. 6 Cilt. Amman: Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Hacer, ʿAhmed b. ʿAli el-ʿAskalânî. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye, 1415/1995.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Musnedu Ahmed b. Hanbel. nşr. Bedrettin Çetiner. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil. Tefsîru’l-Kur’âni’l- ʿazîm. thk. Mustafâ es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Kahire: Mu’essesetu Kurtuba, Mektebetu’l-Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Turâs, 2000.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥu Müslim=el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Râġıp el-İsfahânî. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l- ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1981.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. ʿAbdulmuhsîn et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hecr, 2001.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Tirmizî, Ebû ʿÎsâ Muhammed b. ʿÎṣâ b. Sevre. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Zemaḫşerî , Ebu’l- Ḳasım Maḥmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâiḳı’l-ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. ʿAdil Ahmed ʿAbdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvaḍ. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-ʿUbeykân, 1418/1998.