Kur’ân-ı Kerîm’in Cem’inde Neshedilen Âyetler Meselesi

Yıl 2024, Sayı: 41, 83 - 111, 30.06.2024

Meral Salman

https://doi.org/10.56361/usul.1384686

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber vefat ettiğinde yazıya geçirilmiş ancak bir Mushaf haline getirilmemiştir. Bunun bir nedeni vahiy geliş sürecinin devam etmesidir. Bir diğer nedeninin ise nesh olgusu olduğu söylenmektedir. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in vefatından önce gerçekleşen son arza’da Kur’ân muhtevası nihaî şeklini almış hem lafız hem de hüküm bakımından neshedilen âyetler Kur’ân metni dışında kalmıştır. Hz. Ebû Bekir döneminde Kur’ân-ı Kerim cem’ edilip Mushaf haline getirilirken son arza’daki bu düzenleme esas alınmıştır. Bahsi geçen metni mensûh âyetlere dair bazı rivayetler hadis kitaplarında yer almaktadır. Recm âyeti, süt emzirme âyeti ile Ahzâb ve Beyyine sûrelerinin bazı bölümlerinin tilâveten neshedildiğinden bahsedilmektedir. Bunlardan en meşhuru recm ile ilgili rivayetler olup âlimler çoğunlukla recmle ilgili meseleyi metni mensûh, hükmü bâki bir konu olarak kabul etmektedir. Ancak tilâveten mensûh olduğu söylenen âyetlerle ilgili bazı rivayetlerde bunların hadis olabileceğine dair ifadelere rastlanmaktadır. Dolayısıyla tilâveten mensûh olduğundan bahsedilen âyetlere ilişkin rivayetler ve bunların senet, metin ve realite açısından değerlendirilmesi önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Cem’, Son Arza, Nesh, Mushaf

The Issue of Abrogated Verses in the Compilation of the Quran

Öz

The Holy Quran, was written down when the Prophet (pbuh) died but it was not made into a Mushaf. One reason for this is that the process of revelation was not completed. It is said that another reason of this is the phenomenon of abrogation. In this context, in the last arza before the death of the Prophet (pbuh), the content of the Quran took its final form and the abrogated verses (as an expression) remained outside the text of the Quran. This arrangement in the last arza was taken as basis when the Quran was compiled and turned into a Mushaf during the reign of Abu Bakr. In this regard, some narrations about abrogated verses are included in hadith books. It is mentioned that rajm verse, breastfeeding verse and some parts of Surah al-Ahzâb and al-Bayyina were abrogated. Therefore, narrations about abrogated verses (as an expression) and their evaluation are important.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Mushaf, Jam‘, The last Arza, Abrogation

مسألة الآيات المنسوخة في وقت جمع القرآن

Öz

وقد كتبت القرآن الكريم عند وفاة النبي صلى الله عليه و سلم ولم تجمع في المصحف. أحد أسباب ذلك هو أن الوحي كانت مستمرة. يقال ان السبب الآخر هو عملية النسخ. وفي هذا السياق في العرضة الأخيرة التي وقعت قبل وفاة النبي، اتخذ محتوى القرآن شكله النهائي وبقيت الآيات المنسوخة (من حيث اللفظ والحكم) خارج نص القرآن. أثناء عملية جمع القرآن الكريم في المصحف في عهد أبي بكر رضي الله عنه ، العرضة الأخيرة أساسية. وفي هذا الصدد، وردت بعض الروايات عن الآيات المنسوخة في كتب الحديث. وقد ورد النسخ في آية الرجم وآية الرضاعة وجزء من سورة أحزاب وجزء من سورة بيينة. وأشهرها روايات الرجم. وتذكر الممارسات المتعلقة بالرجم من حيث الزمن قد استمرت بعد وفاة النبي صلى الله عليه و سلم. ولهذا السبب فإن جميع العلماء يعتبرون مسألة الرجم مسألة منسوخة نصها، وحكمها أبدي ولذلك الروايات المتعلقة بالآيات المنسوخة ( بحسب تلاوة) وبحثها مهمة من حيث الوثيقة والنص والواقع.

Anahtar Kelimeler

التفسير, المصحف, الجمع, آخر العرضة, النسخ

Kaynakça

• Ahmed Hasan, ‘‘Nesh Teorisi’’, çev. Mehmet Paçacı, İslâmî Araştırmalar 4 (Nisan:1987). 102-107.
• Ahmed b. Hanbel, Abdullah Ahmed b. Muhammed Şeybani. şrh. Hamza Ahmed ez-Zeyn. El-Müsned. 20 Cilt. Kahire: Dârü'l-Hadis, 1995/1416
• Âmidî, Ebû-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. 4 Cilt. thk. İbrahim el-Acûz. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Aydemir, Abdullah. ‘‘Mensûh Âyetler’’. Diyanet Dergisi Dini-İlmi-Edebi Dergi. 24/4 (Ekim-Kasım-Aralık 1988), 51-94.
• el-Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. Umdetü’l-Kâri fi Şerhi’l-Buharî, thk. Abdurrahman Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dârül-Kütübi’l- İmiyye. 2001.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes’ud. Şerhu’s-Sünne. thk. Şuayb Arnavut ve Muahammed Züheyr eş-Şâvin, Beyrut: el-Mektebetül-İslâmî,1403/1983.
• el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l Kebir. 24 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Merkezu Hecr li’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye. Kahire: Merkez u Hecr li’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye, 2011.
• el-Buharî, Muhammed b. İsmail, Sahihu’l -Buharî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992/1413.
• el-Câbirî, Muhammed. Kur’ân’a Giriş. çev., Muhammed Coşkun. İstanbul: Mana Yayınları. 2010,
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 9. Basım. 1993.
• el-Cevheri, İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-Lüğa ve Sıhâhu’l- Arabi. 6 Cilt. thk. Ahmet Abdülğafur Attar. Beyrut: Dâru’l İlm lil-Melâyin, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Ta'rifât, Beyrut: Darü’l Kütübü’l Alemiyye, 1. Basım. 1983.
• ed-Darimî, Ebû Muhammed Abdullah, Abdurrahman. es-Sünen. 1 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992/1413.
• Ebû Davud. Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen-ü Ebî Dâvud (Mevsûatü’s-sünne: elKütübü’s-sitte ve şürûhuhâ, 7-8-9-10-11). 5 Cilt. Tunus-İstanbul: Dâru Sahnûn-Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 1997.
• Demirci, Muhsin. ‘‘Nesih Bağlamında Recm Âyeti Sorunu’’. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000). 101-119.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul. 78. Basım. 2019.
• Doğrul, Ömer Rıza. Kur’ân Nedir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1967.
• Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed Ebû Şehbe. el-Medhal li dirâseti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: yy., 1412/1992.
• Fahreddin Razi, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefatihu’l-Ğayb. 32 Cilt. Mısır: Dâru’l Fikr. 1981.
• Mecdüddin Muhammed b. Yakub el-Firûzâbâdî, Kâmusu’l Muhit. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Halil b. Ahmed el-Ferâhidî, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l Ayn. 4 Cilt. thk. Mehdi Mahzumi-İbrahim Samerrai, Beyrut: Müessesetü’l A’lemi li’l- Matbûat, 1988.
• Hererî, Muhammed Emin b. Abdullah b. Yusuf b. Hasan Uremmi Alevi Esyubi. Şerhu Sünen-i İbn Mâce = Mürşide zevi’l-hica ve’l-hace ila Süneni İbn Mace ve’l-kavle’l-müktefa ala Süneni’l-Mustafa. 20 Cilt. müracaa Haşim Muhammed Ali Hüseyin Mehdi, Cidde: Darü’l-Minhac. Beyrut: Daru Tavki’n-Necat, 2018.
• el-Heysemî, Ebü'l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleyman, Mecmaü'z-zevaid ve menbaü'l-fevaid. 10 Cilt. Beyrut: yy., 1408.
• el-Hûî, Âyetullah Ebü'l-Kâsım b. Ali Ekber b. Haşim Musevi. el-Beyân fî Tefsîri'l-Kur'ân. Necef: Matbaatü’l-adab, 1966.
• İbn Âşur, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî, et-Tahrîr ve’t Tenvir. 30 Cilt.Tunus: Daru’n-Neşr. 1997.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed. Tehzîbu’t-Tehzîb. 12 Cilt. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed. Fethu’l Bârî bi Şerhi’l Sahih-i Buhârî. 17 Cilt. Riyad: Dârü’l Tayyibe, 2005.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Ebî Hâtim er-Râzî. Kitâbu’l-cerh vet’ta’dîl. 9 Cilt. Beyrut: yy., 1408/1988.
• İbn’ül Cevzî, Abdurrahmân b. Alî b. Abdullah. Nâsihü'l-Kur'ân ve Mensûhuhu: “Nevâsihi'l-Kur'ân”, thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Dımaşk, Dârü's-Sekâfeti'l-Arabiyye. 1990.
• İbn Kesir, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim, Beyrut: yy.,1982.
• İbn Kuteybe, Te’vilu Muhtelifu’l Hadis (Hadis Müdafası). trc. M. Hayri Kırbaşoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınevi. 1. Basım. 1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensari. Lisânü’l Arab, 18 Cilt. Nşr. Emin Muhammed Abdülvehhab, Muhammed es-Sadık el-Ubeydi, Beyrut: Dârü'l-İhyai't-Türasi’l-Arabi, 1997.
• İbn Mace, Hafız Abdullah b. Muhammed b.Yezid, Sünenu İbn Mace. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• İmam Malik b. Enes, el-Muvatta, İstanbul: Çağrı yayınları, 1413/1992.
• Hâkîm en-Neysabûrî, Ebû Abdillah. el- Müstedrek ale’s-Sahihayn. 4 Cilt. Beyrut: yy., 1986.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’ân-ı Kerîm Tarihi, çev. Abdülaziz Hatip, Mahmud Kanık. İstanbul: Beyan Yayınları, ts.
• el-Hattâbî, Ebû Süleyman Hamed b. Muhammed. Meâlimu’s- Sünen. Beyrut: Dârü’l Kütübü’l İlmiyye, 1991.
• el-Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr b. Mesud. Bedâiu’s- Sanâi Fi Tertibi’ş-Şerâi. Beyrut: Dârü’l- Kitabi’l Arabi, 1974.
• Kaya, Osman. ‘‘Kur’an’ın Metinleşmesi Bağlamında Nesih Problemi’’. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19/31, (Ocak–Haziran 2014), 136-183.
• Kaya, Remzi. Kur’ân-ı Kerim’de Nesih. İstanbul: Yağmur Yayınları, 2020.
• Keskin, Yusuf Ziya. Recm Cezası. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Keskioğlu, Osman. Kur’ân Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: Kitabiyat, 2002.
• Kitâb-ı Mukaddes (Eski ve Yeni Ahit), İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 1995.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Mazerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temîmî. el-Mu'lim bi-fevaidi Müslim. 3 Cilt. thk. Muhammed eş-Şazeli Neyfer. Tunus: el-Müessesetü’l-Vataniyye li’t-Terceme ve’t-Tahkik ve’d-Dirasat [Beytü’l-Hikme].1988.
• Muhaysın, M. Salim. Tarihu’l- Kur’âni’l- Kerîm. İskenderiye: Müessesetü Şebabü Camia. ts.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim (Mevsûatü’s-sünne: el-Kütübü’s-sitte ve şürûhuhâ). 3 Cilt. Tunus-İstanbul: Dâru Sahnûn-Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, Şerhu’n-Nevevi ala sahihi Müslim = el-Minhac fi şerhi Sahihi Müslim b. Haccac. 9 Cilt. rac.Ebû Abdullah Abdüsselam b. Muhammed b. Ömer el-Alluş. Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 2004.
• Osmanî, Muhammed Taki. Tekmile Fethi'l-Mülhim bi-Şerhi Sahih-i Müslim. thk. Mahmud Şakir. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l Arabî. 1. Basım, ts.
• Öztürk, Hayrettin. Edebî Mucize Kur’ân Yazılması ve Toplanması. İstanbul: Sidre, 2005.
• er-Rafiî, Mustafa Sadık. İ‘câzü’l Kur’ân. Mısır: yy.,1926.
• Rağıb el-İsfahânî, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'ân. nşr. Muhammed Seyyid Keylan. Beyrut: yy., ts.
• Salih, Subhi. Mebâhis fi Ulûmi’l Kur’ân. Beyrut: Dârü’l İlm lil-Melâyîn, 2014.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Mahammed b.Ahmed b. Ebi Sehl. Usûl. Beyrut: yy., 1418/1997.
• es-Sicistânî, Abdullah b. Ebî Dâvud. Kitâbü’l Mesâhif. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• es-Suyûtî, Celalüddin. Durru’l- Mensur fi’t- Tefsir bi’l- Me’sur. 11 Cilt. Kahire: yy., 2002.
• es-Suyûtî, Celâlüddin. el-İtkân fi Ulûmi’l Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: yy., 2006.
• es-Suyûtî, Celaleddin. el-İtkân fî Ulûmi’l Kur’ân. thk. Şuayb el-Arnaût. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale Nâşirîn, 2008.
• Şen, Ziya. Kur’ân’ın Metinleşme Sürecinde Ortaya Çıkan Problemler. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslâm Bilimleri Tefsir Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, İzmir, 2006.
• Şen, Ziya. ‘‘Arza ve Mahiyeti’’. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42(2015), 43-64.
• et-Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfu Istılâhâti’l- Fünun. 2 Cilt. İstanbul: yy., 1404/1984.
• et-Tirmizî, Ebû’l-İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992
• Türcan, Selim. Neshin Problematik Tarihi. İstanbul: Otto Yayınları. 1. Basım. 2017.
• Yavuz, Adil. “Âdemoğlunun İki Vadi Malı Olsa Rivayeti Üzerine Bir Değerlendirme -Kur’ân’da Eksiklik İddiaları Bağlamında”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/22 (Kasım 2006), 7-32.
• ez-Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Esâsü'l-Belâğa. Kahire: yy., 1960.
• ez-Zemahşerî, Ebü'l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşaf an Hakaikı Gavamizi't-Tenzil ve Uyuni'l-Ekavil fî Vücuhi't-Te'vil. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî,1407.
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdülazîm. Kur’an ilimleri: Menâhilu’l-irfan tercümesi. 2 Cilt. trc., Halil Aldemir, Ramazan Şahan, İstanbul: Beka Yayıncılık, 2015.
• ez-Zerkeşî, Bedreddin b. Muhammed b. Abdullah. el-Burhan fî Ulûmi'l-Kur'ân. 1 Cilt. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l Kütübü’l İlmiyye. 2018.