İslâmî İlimlerin Teşekkülünde Mevâlî'nin Rolü: Emevîler Dönemi, Kûfe Şehri Özelinde Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 41, 1 - 33, 30.06.2024

Ahmet Enes Duman Osman Aydınlı

https://doi.org/10.56361/usul.1452416

Öz

Erken dönem İslâm fetih hareketleri ile beraber İslâm toplumunda yerini almaya başlayan gayrı Arap Müslümanları ifade etmek için kullanılan mevâlî kavramı, Emevîler tarihinin en tartışmalı konularından bir tanesini teşkil etmektedir. Mevâlî, Araplar ile kurmuş oldukları “velâ” ilişkisi ile yeni bir topluma entegre olarak siyasi, ekonomik, kültürel, edebî ve ilmî sahalarda kendilerini göstermişlerdir. Muhtelif sahalarda mevâlînin katılımının keyfiyeti ve kemmiyeti ise günümüz akademisinin güncel araştırma meselelerinden biridir. Bu makale, mevâlînin siyasi, ekonomik, kültürel ve edebî yönünü değil, Emevî Devleti bağlamında oryantalistler tarafından “İslâmî ilimlerin teşekkülünde mevâlînin etkin rolü" şeklinde ortaya atılan iddiayı -Araplar ile mevâlînin karşılaşma alanlarından biri olan- Kûfe şehri üzerinden tabakat kitapları kullanılarak “Prosopografi” yöntemi ile saptamayı hedeflemektedir. Makalede öncelikle kavramsal arka plan verilmiş, ardından konunun tarihsel süreci tartışmanın ortaya çıkmasında etkili olan oryantalistlerin görüşleri üzerinden aktarılmış ve akabinde Arap araştırmacıların mesele hakkındaki fikirleri ele alınmıştır. Daha sonra çalışmada takip edilen süreçte ulaşılan veriler incelenirken “Arap-mevlâ dağılımı, mevlâların ilişki kurmuş oldukları kabileler, Adnânî ve Kahtânî kabilelerinin oranı” başlıklarına yoğunlaşılmış ve veriler grafiklerle somutlaştırılarak yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Emevîler, Mevâlî, İlim, Kûfe

دور الموالي في تشكل العلوم الإسلامية: دراسة حالة مدينة الكوفة إبان العصر الأموي

Öz

يعد مفهوم "الموالي" - الذي اُستُخدِم للإشارة إلى المسلمين من غير العرب ممن أخذوا بالاندماج في المجتمع المسلم مع بداية حركات الفتح الإسلامي الأولى -إحدى أكثر القضايا إثارة للجدل في التاريخ الأموي، فقد اندمج الموالي في المجتمع الجديد في ظل علاقة "الموالاة" التي عقدوها مع العرب، وبرزوا في المجالات السياسية والاقتصادية والثقافية والأدبية والعلمية، وتُعدُّ طبيعة ومساحة مشاركة الموالي في مختلف المجالات إحدى القضايا البحثية الراهنة في الأوساط الأكاديمية اليوم، ولا يهدف هذا البحث إلى تحديد الجوانب السياسية والاقتصادية والثقافية والأدبية للموالي، بل يهدف إلى البحث فيما طرحه المستشرقون بشأن "الدور الفعال للموالي في تشكيل العلوم الإسلامية" في سياق الدولة الأموية، وذلك عبر استخدام منهج "البروسوبوغرافيا" ومن خلال الاستعانة بكتب الطبقات لمدينة الكوفة، التي كانت تُعد إحدى مناطق التقاء العرب بالموالي، يبدأ المقال بتقديم خلفية مفاهيمية تليها مناقشة تطور السياق التاريخي للموضوع من خلال آراء المستشرقين الذين أسهموا في نشأة النقاش الدائر حول هذا الموضوع، ثم مناقشة آراء الباحثين العرب فيه، ثم التركيز في ثنايا الدراسة على بيانات محددة تم التوصل إليها مثل "خريطة توزع العرب والموالي، والقبائل التي كانت تربطها علاقات بالموالي، ونسبة القبائل العدنانية والقحطانية" ، وتفسير هذه البيانات وتوضيحها باستخدام الرسوم البيانية.

Anahtar Kelimeler

التاريخ الإسلامي, الأمويون, الموالي, العلم, الكوفة

The Role of Mawālī in the Formation of Islamic Sciences: A Study in the Umayyad Period, Specific to the City of Kūfa

Öz

The concept of mawālī, used to express the non-Arab Muslims who began to enter the Islamic society with the early Islamic conquest movements, constitutes one of the most controversial issues in the history of the Umayyads. Mawālī gained a place in the political, economic, cultural, literary, and scientific fields by integrating into the new society with the "velā" relationship they established with the Arabs. The nature and extent of mawālīs’ participation in various fields is one of the current research issues of today's academy. This article does not aim to examine the political, economic, cultural, and literary aspects of the mawālī, but rather to determine the claim made by orientalists in the context of the Umayyad State as "the role of the mawālī in the formation of Islamic sciences" by using the "Prosopography" method through the city of Kūfa, one of the areas of encounter between the Arabs and the mawālī. The article begins with the conceptual background, followed by the historical narrative viewed through influential Orientalists' perspectives, and subsequently discusses Arab scholars' opinions. Finally, it presents the process and findings of the study.

Anahtar Kelimeler

İslamic History, Umayyads, Mawālī, Science, Kūfa

Kaynakça

• Ahatlı, Erdinç. “Utbe b. Gazvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/235. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Algül, Hüseyin. “Ezd (Benî Ezd)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/46-47. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ali, Cevâd. el-Mufassal fî Târihi’l-Arab Kable’l-İslam. 10 Cilt. Bağdat, 2. Basım, 1993.
• Avcı, Casim. “Kudâa (Benî Kudâa)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/308-309. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aycan, İrfan. “Emeviler Döneminde İlmî Hayat”. Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. 302. Ankara: OTTO, 1. Basım, 2017.
• Aydınlı, Osman. “Mezheplerin Oluşum Sürecinde Mevâlî’nin Rolü”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (30 Haziran 2003), 1-26.
• Bedrâvî, Riyâz Abdülhüseyin. el-Mevkıfü’l-Emevî mine’l-mevâlî beyne’ş-şübühât ve’l-vâkıi’t-târihi. Dımaşk: Safahat li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1. Basım, 2017.
• Bernards, Monique - Nawas, John A. “İlk Dört Hicri Asırda Müslüman Hukukçuların Coğrafi Dağılımı”. çev. Ahmet Hamdi Furat. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007), 301-314.
• Bi’n-Nûr, Îmân Ali. Devrü’l-Mevâlî fî Sükûtü’d-Devleti’l-Emeviyye. Bingazi: Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye, 1. Basım, 2008.
• Cevde, Cemâl. el-Evdâü’l-ictimâiyye ve’l-iktisâdiyye li’l-mevâlî fî sadri’l-İslâm. Amman: Dârü’l-Beşir, 1. Basım, 1989.
• Çalışkan, Muhammed Selman. Kur’ân Yorumunda Mevâlî’nin Yeri (Hicrî İlk İki Asır). İstanbul: Ravza Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Arap-Mevâli İlişkisi. İstanbul: BEYAN, 2. Basım, 2015.
• Demircan, Adnan. “Uzre (Benî Uzre)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/258-259. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Emin, Ahmed. Fecrü’l-İslâm. 1 Cilt. Kahire: Hindawi, 1. Basım, 2012.
• Furat, Ahmet Hamdi. Hanefi Mezhebinin İlk Oluşum Dönemi Kûfe Ekolü: (Sosyal Yapının Hukuka Etkisi). İstanbul: Yalın, 2. Basım, 2009.
• Goldziher, Ignaz. İslam Kültürü Araştırmaları. çev. Cihad Tunç. 2 Cilt. Ankara: OTTO, 1. Basım, 2019.
• Gökalp, Hüseyin. Irak’ın Fethi ve İslamlaşma Süreci. İstanbul: İnsan, 1. Basım, 2020.
• Gökçe, Ferhat. “Hicrî Üçüncü Asra Ait Bilinmeyen Bir Tabakât Kitabı Humeyd b. Zencûye’nin (ö. 251/869) Tabakâtü’l-Fukahâ ve’l Muhaddisîn İsimli Eseri”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 56/56 (Haziran 2019), 23-60.
• Hammaş, Necdet. “Emeviler Dönemi Mevâlî ve Zımmilerin İdaredeki Rolü”. çev. İrfan Aycan. AÜİFD 37/1 (1997), 175-190.
• Hâşimî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-. Muhtelifü’l-kabâil ve mu’telifuha. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısri, ts.
• Hattâb, Mahmûd Şit. Kâdetu fethi bilâdi Fâris (İran). Beyrut: Darü’l-Feth, 1. Basım, 1965.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, ts.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1. Basım, 2001.
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn. thk. Rıdvân el-Hasrî. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1. Basım, 2017.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. V Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. “Ak (Benî Ak)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/207-208. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kelpetin, Mahmut. Hz. Ebû Bekir. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Zübeyd (Benî Zübeyd)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/516-517. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Marín-Guzmán, Roberto. “Arap Kabileleri, Emevî Saltanatı ve Abbâsî İhtilali”. çev. Ali Aksu - Sena Kaplan. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVIII/1 (2014), 257-298.
• Mikdâd, Mahmûd. el-Mevâlî ve nizâmü’l-velâ mine’l-câhiliyye ila evâhiri’l-asri’l-Ümevi. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, 1988.
• Motzki, Harald. “Arap Olmayan Mühtedilerin Erken Dönem İslâm Hukûku’nun Gelişmesindeki Rolü”. çev. Mustafa Öztürk. Marife 1/2 (2001), 161-178.
• Mustafa, S. Fâzıl Abbâs. “el-Mevâlî ve eseruhum fi’l-hayâti’l-âmmeh hatta nihâyeti’l-hilâfeti’l-Abbâsiyye”. Mecelletü Âdâbi'l-Ferâhidî 35 (2018), 130-169.
• Nawas, John A. “A Profile of the Mawālī ʿUlamāʾ”. Patronate and Patronage in Early and Classical Islam. Leıden-Boston: Brill, 2005.
• Nawas, John A. “The Birth of an Elite: Mawali and Arab Ulama”. Jerusalem studies in Arabic and Islam 31 (2006), 74-91.
• Neccâr, Muhammed Tayyib en-. el-Mevâlî fi’l-asrî’l-Ümevî. Kahire: Dârü’n-Nîl, 1. Basım, 1949.
• Özdemir, Mehmet Nadir. “Emevîler Döneminde ‘Mevâlî’”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2020), 189-210.
• Özen, Şükrü. “Velâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/11-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özkuyumcu, Nadir. “Hilf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/29-30. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Öztürk, Mustafa. Mevâlî’nin Hadis Rivâyetindeki Yeri. İstanbul: Yedirenk, 1. Basım, 2012.
• Schacht, Joseph. “Foreign Elements in Ancient Islamic Law”. Journal of Comparative Legislation and International Law. 32/3-4 (1950) 9-17.
• Stone, Lawrence. “Prosopography”. Daedalus 100/1 (Winter 1971), 46-79.
• Temir, Hakan. Nesep Atlası. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2021.
• Yiğit, İsmail. Emevîler. İstanbul: İSAM, 1. Basım, 2016.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût - Beşşar Maruf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1982.
• Zeydân, Corcî b. Habîb. İslâm Medeniyeti Tarihi. çev. Zeki Megamiz. 5 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1. Basım, 1974.