The Diachronic and Synchronic Analysis of the Names of the Items and Tools Used In Historical Kipchak Turkish

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 148 - 182, 26.12.2022

Serdar Özdemir

https://doi.org/10.47834/utoad.42

Öz

In our study titled "The Diachronic and Synchronic Analysis of the Names of the Items and Tools Used in Historical Kipchak Turkish", the changes and developments of the names of items and tools that we use in our daily life over a period of hundreds of years have been subjected to a diachronic and simultaneous analysis based on the Kipchak Turkish Dictionary. Firstly, a brief information has been given about historical and contemporary Kipchak Turkish and the works of periods, and then the words that correspond to the names of items and tools identified in historical Kipchak Turkish have been classified in twenty articles (Some articles have also been divided into subheadings). At the beginning of each article, primarily, the usage of the word in the historical Kipchak Turkish has been identified, subsequently, the etimological development of the word has been analyzed based on the works Andreas Tietze's "Historical and Etymological Turkey Turkish Dictionary", Sir Gerard Clauson's “An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish”, Hasan Eren's “Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (The Etimological Dictionary of Turkish Language” and Marcel Erdal's "Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon". Furthermore, the changes and developments of each identified word in the historical process have been examined on the basis of the Göktürk (First Turkic Khaganate), Uighur, Karakhanid, Khorezm, Chagati, Old Anatolian and Ottoman fields of the Turkish language. Lastly, the usages of the words in the modern Kipchak group Turkish dialects such as Kazakh, Kyrgyz, Karay, Karakalpak, Karachay-Balkar, Kumuk, Tatar and Bashkir and Turkey Turkish are given. The usage of the words in Turkish is based on the “Turkish Dictionary”, “Comprehensive Dictionary of Turkish Dialects” and “Tarama Sözlüğü” published by the Turkish Language Association. We believe that this study will be is important in terms of determining the usage of some of the names of items and tools in the historical Kipchak Turkish, and the presence of existing words in modern Kipchak group Turkish dialects and Turkish, which is included in the Oghuz group.

Anahtar Kelimeler

Historical Kipchack Turkish, Modern Kipchack Group Turkish Dialects, Names of the items and tools, Etimology, Cultural History

Tarihî Kıpçak Türkçesinde Kullanılan Eşya ve Alet Adlarının Art ve Eş Zamanlı Olarak İncelenmesi

Öz

“Tarihî Kıpçak Türkçesinde Kullanılan Eşya ve Alet Adlarının Art ve Eş Zamanlı Olarak İncelemesi” adlı çalışmamızda, günlük hayatta kullandığımız eşya ve alet adlarının yüzlerce yıllık zaman dilimi içerisinde geçirdiği değişim ve gelişimler Kıpçak Türkçesi Sözlüğü esas alınarak art ve eş zamanlı bir incelemeye tabi tutulmuştur. Makalemizde öncelikli olarak tarihî ve günümüz Kıpçak Türkçesi ve dönem eserleri hakkında kısa bir bilgilendirme yapılmış ardından tarihî Kıpçak Türkçesinde tespit edilen eşya ve alet adlarını karşılayan kelimeler yirmi madde hâlinde (bazı maddeler kendi içerisinde de alt başlıklara ayrılmıştır) sınıflandırılmıştır. Her madde başında öncelikli olarak kelimenin tarihî Kıpçak Türkçesindeki kullanımı tespit edilmiş ardından da Andreas Tietze’nin “Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı”, Sir Gerard Clauson’un “An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish”, Hasan Eren’in “Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü” ve Marcel Erdal’ın Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon gibi eserler baz alınarak sözcüğün etimolojik gelişimi tahlil edilmiştir. Ayrıca tespiti yapılan her bir sözcüğün tarihsel süreç içerisinde geçirdiği değişim ve gelişimler Türk dilinin Köktürk, Uygur, Karahanlı, Harezm, Çağatay, Eski Anadolu ve Osmanlı sahaları esas alınarak incelenmiştir. Son aşamada ise kelimelerin Kazakça, Kırgızca, Karayca, Karakalpakça, Karaçay-Malkarca, Kumukça, Tatarca ve Başkurtça gibi günümüz Kıpçak grubu Türk lehçeleri ile Türkiye Türkçesindeki kullanımlarına yer verilmiş, sözcüklerin Türkiye Türkçesindeki kullanımlarında Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Türkçe Sözlük ile Tarama ve Derleme Sözlükleri esas alınmıştır. Yapmış olduğumuz bu çalışmanın bazı eşya ve alet adlarının tarihȋ Kıpçak Türkçesindeki kullanımlarının tespiti ve mevcut kelimelerin günümüz Kıpçak grubu Türk lehçeleri ile Oğuz grubu içerisinde yer alan Türkiye Türkçesindeki mevcudiyetlerine yer vermesi açısından önem arz edeceği kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Tarihȋ Kıpçak Türkçesi, günümüz Kıpçak grubu Türk lehçeleri, eşya ve alet adları, etimoloji, kültür tarihi

Etik Beyan

Bu çalışma için etik kurul izni gerekmemektedir.

Kaynakça

• Ağar, M. E. (1986). Baytaratü’l-vazıh. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi.
• Ağar, M. E. (1989). Kitabu Fi’l-Fıkh bi-lisani’t-türki. (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi.
• Akalın, H. Ş. (2011). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, A. (2017). Türk Dili Tarihi. Ötüken Yayınları.
• Aksan, D. (2007). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü ve Yarını. Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2005). Türkçenin Gücü. Bilgi Yayınevi.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiya II Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Feradis III Dizin-Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lügat-it türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berta, A. (1996). Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen, Harrossowitz Verlag. Wiesbadeb.
• Borokov, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XII. Yüzyıllar. Çev. Halil İbrahim Usta, H. İ. Ebülfez Amanoğlu. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitab al-idrak li-lisan al-Atrak. Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk Dili Tarihi. Enderun Kitapevi.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi. Enderun Kitabevi.
• Clauson, G. (1960). Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan. Messrs. Luzac and Company.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı. Dil ve Edebiyat Dizisi 6.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Compendium of The Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk) Part I. Harvard Üniversitesi Basımevi.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1984). Compendium of The Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk) Part II. Harvard Üniversitesi Basımevi.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Compendium of The Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk) Part III. Harvard Üniversitesi Basımevi.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F. ve Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca Sözlük. Çev. Mustafa Öner. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2015). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1999). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. I Otto Harrassowitz. Wiesbaden.
• Erdal, M. (1999). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. II Otto Harrassowitz. Wiesbaden.
• Erdal, M. (2004). A Grammar Of Old Turkic Handbook of Oriental Studies Brill Leiden. Boston.
• Eren, H. (1998). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi.
• Erol, H. A. (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü. Çev. Kemal Aytaç. Kültür Bakanlığı
• Gülsevin, G., Boz, E., Aypay, İ. ve Sarı, M. (2004). Türk Dili ve Kompozisyon. Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilim Araştırma Vakfı Yay.
• Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İzbudak, V. (1936). El-idrak Haşiyesi. Devlet Basımevi.
• Kaçalin, M. S. (2011). Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıkları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kanar, M. (2000). Farsça-Türkçe Sözlük. Deniz Kitabevi.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. Say Yayıncılık.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karabacak, E. (1995). An İnter-Linear Translation of The Qur’an into Old Anatolian Turkish Part II: Glossary, Section One: 1–384. Harvard.
• Karabacak, E. (1995). An İnter-Linear Translation of The Qur’an into Old Anatolian Turkish Part II: Glossary, Section Two: 385–786. Harvard.
• Karahan, A. (2013). Divanu Lugati't Türk'e Göre Xl. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi. MEB Basımevi.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2021). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Komisyon (1963). Türkiye’de Halk Ağızdan Derleme Sözlüğü I, A. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Komisyon (1972). Türkiye’de Halk Ağzından Derlemeler Sözlüğü V, E-F. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Komisyon (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I (Kılavuz Kitap). Kültür Bakanlığı.
• Komisyon (2008). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Kültür Bakanlığı.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oraltay, H., Yüce, N. ve Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. TDAV.
• Ögel, B. (1988). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2001). Kitab’ul-İdrak li Lisani’l-Etrak Fiil: Tarihi-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. KÖKSAV Yayınları.
• Özyetgin, A.M. (2005). Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler. Ötüken Neşriyat.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. N. (2009). Zemahşeri Mukaddimetü’l-Edeb Moğolca-Çağatayca Çevrinin Sözlüğü. Çev. Mustafa Sinan Kaçalin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais Ugrilainen Seura.
• Redhouse, J. (1983). New Redhouse Turkish-English Dictionary. Elif Ofset.
• Sağol, G. (1995). An İnter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish Part II: Glossary. Harvard.
• Tavul, U. (2000). Karaçay-Malkar Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavul, U. (2020). Karaçay-Malkar Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1997). Notes on some Chinese loanwords in Old Turkic. TDA VII, 165-173.
• Tekin, T. ve Ölmez, M. (2014). Türk Dilleri (Giriş). Bilgesu Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt 1 A-E. Verlag Akademie-Simurg.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt 2 F-J. Verlag Akademie.
• Topaloğlu, A. (1978). XV. Yüzyıl Başların Yapılmış Satır-Arası Kur’an Tercümesi İkinci Cilt (Sözlük). Milli Eğitim Basımevi.
• Toparlı, R. (1992). İrşadü’l-mülük ve’s-selatin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Çögenli, M. S. ve Yanık, N. H. (1999). El-kavaninü’l-külliyye li-zabti’l-lügati’t-türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Çögenli, M. S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türki ve Acemi ve Mugali. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (2003). Ed-dürretü’l-mudiyye fi’l-lügati’t-türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurlu, M. (1987). Münyetü’l-Guzat. Kültür Bakanlığı.
• Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Doğu Kitabevi.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü. (Çev. Abdullah Taymas). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (Çev. Abdullah Taymas). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Türk Dil Kurumu Yayınları.