19 ve 20. Yüzyıllarda Yabancı Dillerde Yazılmış Türkçe Öğretimi Kitaplarında Türk Lehçe ve Ağızlarının Görünümü

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 220 - 236

Ayşe Afacan Süğümlü , Hüseyin Yıldız

https://doi.org/10.5281/zenodo.14345193

Öz

“Lehçe” kavramı ve “Türk lehçelerinin sınıflandırılması” Türkçenin dikkat çeken tartışmalı konuları arasında yer almaktadır. Bu araştırmada “lehçe” kavramı ve “Türk lehçeleri” üzerinde durulmuştur. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e yaklaşık yüz yıllık bir süreçte basılmış elli yabancılara Türkçe dil öğretimi kitabı taranmıştır. Bu kitaplar arasında Türkçenin lehçelerine dikkat çekenler ile bir derlem oluşturulmuştur. Bu derlemdeki kitaplar da lehçe bilgileri, terminoloji ve sınıflandırma yönüyle incelenmiştir. Bu kapsamda Anadolu sahasında konuşulan Türk lehçelerinin yabancıların yazdığı Türkçe dil öğretimi kitaplarında ne şekilde isimlendirildiği ve kitaplarda genel olarak Türk dillerinin nasıl sınıflandırıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra derlemdeki kitaplar; Osmanlı Türkçesi, İstanbul Türkçesi, Tatar Türkçesi, Konstantinopolis Türkçesi vb. olarak da adlandırılan Türkiye Türkçesi lehçe isimlendirmesi ve lehçe sınıflandırması yönlerinden karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu inceleme ile konunun hangi yıllarda basılmış kitaplarda yoğunlaştığı belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmada Tanzimat’tan Cumhuriyet’e yaklaşık yüz yıllık bir dönemde yer alan Türk dili sınıflandırmalarında, dönemin lehçelere bakışı yer almaktadır. Araştırmanın bu yönüyle günümüz lehçe incelemelerine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Çalışma, nitel bir araştırma olup doküman incelemesi yöntemi ile yapılmıştır. Araştırma derleminde yer alan 50 kitaptan 17 İngilizce kitabın dokuzunda, 17 Almanca kitabın dokuzunda, 10 Fransızca kitabın yedisinde, bir İtalyanca, bir Latince ve bir de Rusça kitapta konunun yer aldığı belirlenmiştir. Kitaplarda isimlendirme açısından daha çok Tatar (13 kitap), Osmanlı (12 kitap) ve Konstantinopolis (9 kitap) kavramlarının kullanıldığı görülmüştür. Bunlara ek olarak az da olsa Stambul/İstanbul kavramı ile de karşılaşılmıştır. Kitapların yaklaşık beşte birinde (6 kitap) Türkçenin birden fazla lehçesi olduğuna yönelik bilgi bulunmaktadır. Beş kitapta lehçelerle ilgili ayrıntılı ifadeler bulunurken bir eserde isim verilmeden Türk dilinin farklı lehçelerinin olduğu ifade edilmiştir. Geriye kalan 25 kitapta ise farklı lehçeler üzerinde durulmadan kitabın ele aldığı Tatar, Osmanlı, Konstantinopolis, Stambul ifadeleri ile Türkiye Türkçesi lehçesi ile ilgili bilgiler tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dil bilgisi kitapları, lehçe, Osmanlı Türkçesi, Türk dilleri, yabancılara Türkçe öğretimi

Etik Beyan

Çalışma etik kurul izni gerektirmemektedir.

The Appearance of Turkish Dialects and Accents in Turkish Language Teaching Books Written in Foreign Languages in The 19th and 20th Centuries

Öz

The concept of “dialect” and the “classification of Turkish dialects” are among the controversial issues of Turkish. This study focuses on the concept of “dialect” and “Turkish dialects”. Fifty books on teaching Turkish language to foreigners published in a period of approximately one hundred years from Tanzimat to the Republic were scanned. Among these books, a corpus was created with the ones that draw attention to the dialects of Turkish. The dialect information in the books in this corpus was analyzed in terms of terminology and classification. In this context, it has been tried to reveal how the Turkish dialects spoken in the Anatolian region are named in the Turkish language teaching books written by foreigners and how Turkish languages are generally classified in the books. In addition, the books in the corpus were comparatively analyzed in terms of Türkiye Turkish dialect nomenclature and dialect classification, also called Ottoman Turkish, Istanbul Turkish, Tatar Turkish, Constantinople Turkish, etc. With this analysis, it was tried to determine in which years the subject was concentrated in the books published. In the research, in the Turkish language classifications in a period of about a hundred years from Tanzimat to the Republic, the perspective of the period on dialects is included. It is thought that this aspect of the research will contribute to today's dialect studies. The study is a qualitative research and was conducted with the document analysis method. Among the 50 books in the research corpus, it was determined that the subject was included in nine of 17 English books, nine of 17 German books, seven of 10 French books, one Italian, one Latin and one Russian book. In terms of nomenclature, the most commonly used names were Tatar (13 books), Ottoman (12 books) and Constantinople (9 books). In addition to these, the concept of Stambul/Istanbul was also encountered, albeit to a lesser extent. Approximately one fifth of the books (6 books) contain information about more than one dialect of Turkish. While there are detailed expressions about dialects in five books, it is stated that there are different dialects of Turkish language in one book without giving a name. In the remaining 25 books, information on Tatar, Ottoman, Constantinople, Stambul, and the Turkish dialect of Turkey were identified without dwelling on different dialects.

Anahtar Kelimeler

Dialect, grammar books, Ottoman Turkish, teaching Turkish to foreigners, Turkic languages

Kaynakça

• Akar, A. (2010). Lehçe oluşma şartları ve evreleri bakımından eski Türkiye Türkçesi. Türklük Bilimi Araştırmaları. (28), 15-29.
• Ata, A. (2004). Dil. H. Pilancı (Ed.), Türk dili (2. Baskı). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Barker, W. B. (1854). A reading book of the Turkish language, with a grammar and vocabulary; containing a selection of original tales, literally translated, and accompanied by grammatical references: the pronunciation of each word given as now used in Constantinople. London: James Madden.
• Berswordt. (1839). Neueste grammatik der türkischen sprache für deutsche zum selbstunterricht: nebst einer reichhaltigen sammlung von gesprächen, so wie einer türkisch-deutschen und deutsch-türkischen wörtersammlung, Berlin: In Verlag bei Ferdinand Dümmler.
• Bonelli, L. (1899). Elementi di grammatica Turca Osmanlı: con paradigmi crestomazia e glossaria. U. Hoepli.
• Boyd, C. (1842). The Turkish interpreter or a new grammar of the Turkish language respectfully inscribed to the right honorable the earl of Abendeen K. T. secretary of state for foreign affairs. Paris: Jacob/London: Smith Elder.
• Buran A. ve Alkaya E. (2008). Çağdaş Türk lehçeleri (8. Baskı). Akçağ Yayınları.
• Davids, A. L. (1832). A grammar of the Turkish language: with a preliminary discourse on the language and literature of the Turkish nations, a copious vocabulary, dialogues, a collection of extracts in prose and verse, and lithographed specimens of various ancient and modern manuscripts. London: Sold by Parbury & Allen.
• Deny, J. (1921). Grammaire de la langue Turque. Ernest Leroux.
• Dieterici, F. H. (1854). Chrestomathie Ottomane précédée de tableaux grammaticaux et suivie d’un glossaire Turc-Français, chez george reimer. Berlin: Chez George Primer.
• Dubeux, L. (1856). Éléments de la grammaire turque, à l'usage des élèves de l'Ećole impériale et spéciale des langues orientales vivantes. Paris: B. Duprat.
• Ercilasun, A., B. (Ed.). (2007). Türk lehçeleri grameri. Akçağ Yayınları.
• Hagopian, V. H. (1907). Ottoman Turkish conversation grammar a practical method of learning the Ottoman - Turkish language. London: Sampson Low, Marston & Co.
• Hindoglou, A. (1834). Grammaire théorique et pratique de la langue Turke, telle qu'elle est parlée à Constantinople. Dondey-Dupré.
• Horten, M. (1916). Einführuug in die Türkiscen sprache und Schrift. Halle, Verlag. von Max Niemeyer.
• Huart, C. (1890). Grammaire elementaire de la langue Turque seconde édition, revue et corrigée. Paris: Librairie Orientale & Américaine.
• Jaubert, P. A. (1833). Éléments de la grammaire Turke. Paris: Dundey-Dupré Pére et Fils.
• Jehlitschka, H. (1895). Türkisches konversations – grammatik. Heidelberg.
• Jyrkankallio, P., Bennigsen, A. D., Hazai, G., Wendt, F. ve Menges, K. H. (1992). Türk lehçeleri ve edebiyatları (Çev. Kemal Aytaç). Gündoğan Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. (2007). Türk lehçeleri grameri. A. B. Ercilasun (Ed.), Türkiye Türkçesi içinde (ss. 31-15). Akçağ Yayınları.
• Kazem-Bek, M. A. (1848). Allgemeine Grammatik Der Turkisch-Tatarischen Sprache, universität zu kasan, correspondirendem mitgliede der kaiserlichen academie der wissenschaften, etc. etc. aus dem russischen übersetzt und mit einem anhange und schriftproben herausgegeben von dr. Julius Theodor Zenker, Leipzig: Verlag Von Wilhelm Engelmann.
• Mackenzie, C. F. (1879). A Turkish manual: comprising a condensed grammar with idiomatic phrases, exercises, and dialogues, and vocabulary. London: Publishers to the India Office.
• Mallouf, N. (1862). Grammaire élémentaire de la langue Turque. Paris: Maisonneuve.
• Nemeth, J. (1916). Türkische grammatik. sammlung göschen. Berlin und Leipzig.
• Pfizmaier, A. (1847). Grammaire Turque ou développement séparé et méthodique des trois genres de style usités, savoir l’arabe, le Persan et le Tartare. Viyana.
• Redhouse, J. W. (1846). Grammaire Raisonnée De La Langue Ottomane suıvıe d'un appendıce contenant l'analyse d'un morceau de composition Ottomane ou sont démontrées les différentes règles auxquelles les mots sont assujettis. Paris: Gide et cie libraires – édıteurs.
• Redhouse, J. W. (1855). The Turkish campaigner’s vade-mecum of ottoman colloquial language. London: Published by Thomas Harrison.
• Redhouse, J. W. (1884). A simplified grammar of the Ottoman-Turkish language. London: Trübner Co. Ludgate Hill.
• Roehrig, F. L. O. (1860). De Turcarum linguae indole ac natüre. Philadelphiae: Mdccclx.
• Samoylovich, A. N. (2002). Kratkaya uchebnaya grammatika osmansko-turetskogo yazyka, Izdatel'skaya firma Vostochnaya literatura.
• Tien, A. (1896). A Turkish grammar, containing also dialogues and terms connected with the army, navy, military drill, diplomatic and social life. London: Sampson Low, Marston & Company.
• Wahrmund, A. (1869). Praktisches handbuch der Osmanisch-Türkischen sprache. Giessen.
• Weil, G. (1917). Grammatik der Osmanisch-Türkischen sprache. Berlin: Verlag Von Georg Reimer.
• Wells, C. (1880). A practical grammar of the Turkish language (as spoken and written). with exercises for translation into Turkish, quotations from Turkish authors illustrating Turkish syntax and composition, and such rules of the Arabic and Persian grammars as have been adopted by the Osmanlı’s, the pronunciation being given in English letters throughout. London: Bernard quaritch.
• Youssouf, R. (1892). Grammaire complete de la langue Ottomane comprenant les trois éléments Turc, Persan et Arabe hamenée, dapres une methode nouvelle, aux principes les plus clairs et les plus simples. Constantinople.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. Baskı). Seçkin Yayınları.