ÇOK BOYUTLU BİR TARIM ÜRÜNÜ: KETEN (Linum usitatissimum L.)

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 119 - 147, 23.06.2020

Güven Şahin

Öz

Tarım, medeniyet tarihimizi şekillendiren ve de medeniyetimizi hala en fazla etkileyen kültür ögesi olarak önemini korumaktadır. Bu önem özellikle son yıllarda insan sağlığı, sürdürülebilir kırsal kalkınma ve gıda arzı ile güvenliği noktasında etkisini daha da artırmaktadır. Hızla artan dünya nüfusu, su başta olmak üzere tarım için hayati unsurlardaki kaynakların sınırlılığı tarımda yeni arayışları da beraberinde getirmektedir. Bu noktada da gerek gıda gerekse gıda dışı tarım ürünlerinde sürekli yeni arayışlar / alternatifler bulma söz konusudur. Keten (Linum usitatissimum L.) ise tarımın başlangıcından beri insan hayatında yer alan ve çok yönlü bir tarım ürünü olmasıyla insan hayatındaki yerini korumaya devam edecek olan bir bitkidir. İnsanların yararlandığı en eski bitkisel kaynaklardan biri olan ketenin, kullanım alanının çeşitlenmesiyle, tohumlarıyla gıda ve yağ sanayilerine, lifleriyle de tekstil sanayine olan katkısına yenilerini eklemektedir. Tarihin farklı dönemlerinde önemi artış ve azalışlar gösteren keten, son yıllarda Türkiye’de de çok fazla konuşulmaya başlanmıştır. Esasında geçmişte Türkiye’nin geleneksel tarım ürünleri arasına sayılan keten son yıllarda neredeyse zirai hayattan bütünüyle silinme noktasına gelmişse de yerel yönetimlerin desteğiyle küçük çaplı da olsa yeni girişimler söz konusu olmuştur. Bu çalışmada ise keten gibi stratejik önemi haiz bir tarım ürünü Ziraat Coğrafyası odağında detaylı bir şekilde irdelenerek bu alanda yapılması gerekenlere dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

keten, Linum usitatissimum, lif bitkisi, yağlı tohum, ziraat coğrafyası

Kaynakça

• Agriculture and Agri-Food Canada (AAFC), (2002). “Flaxseed”, Bi-weekly Bulletin, Market Analysis Division, Policy Branch, Agriculture and Agri-Food Canada, 15: 17, pp. 4, Canada.
• Anonim, (1938). “Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış”, Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını, Devlet Basımevi, s. 304, İstanbul.
• Anonim, (2019). “Growing Flax Guide”, Flax Council of Canada, pp. 61, Manitoba.
• Arslanoğlu, F., Aytaç, S., Ayan, A.K., (2017). “Keten”, Karadeniz’in Lif Bitkileri Çalıştayı / Keten – Kenevir – Isırgan, 5 – 6 Mayıs 2017, s. 51 – 62, Samsun.
• Balcı, H., (2018). “Kuzeybatı Anadolu’da Tarımın Başlangıcı: Barcın Höyük Bitki Kalıntıları Üzerine Bir Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, s. 183, İstanbul.
• Barber, E.J.W., (1992). “Prehistoric Textiles: The Development of Cloth in the Neolithic and Bronze Ages with Special Reference to the Aegean”, Princeton University Press, pp. 471, USA.
• Başer, H.K.C., (2011). “Keten Tohumu (Linum usitatissimum L.)”, bağbahçe Çevre Bahçe Çiçek Dergisi, Sayı: 33, s., 26 – 27, İstanbul.
• Dash, J., Naik, B.S., Mohapatra, U.B., (2017). “Linseed: A Valuable Crop Plant”, International Journal of Advanced Research (IJAR), Vol. 5, Issue: 3, pp. 1428 – 1442.
• Demirel, S., (2016). “Hititçe Metinlerde Keten Tohumuna İlişkin Bir Öneri”, Akademik Bakış, Cilt: 10, Sayı: 19, s. 161 – 168, Ankara.
• DİE, (1956). “1950 Ziraat Sayımı Neticeleri”, Türkiye Cumhuriyeti Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, Yayın No: 371, s. 183, Ankara.
• Diederichsen, A., Hammer, K., (1995). “Variation of cultivated flax (Linum usitatissimum L. subsp. usitatissimum) and its wild progenitor pale flax (subsp. angustifolium (Huds.) Thell.)”, Genetic Resources and Crop Evolution, Vol. 42, pp. 263 – 272, Netherlands.
• Diederichsen, A., Richards, K., (2003). “Cultivated flax and the genus Linum L. – Taxonomy and Germplasm Conservation”, Flax – The Genus Linum, (Ed. Alister D. Muir and Neil D. Westcott), Taylor & Francis Published, pp. 22 – 54, Canada.
• Doğanay, H., (2007). “Ekonomik Coğrafya 3 – Ziraat Coğrafyası”, Aktif Yayınevi, s. 443, Erzurum.
• Ehrensing, D.T., (2008). “Flax”, Oilseed Crops, EM 8952-E., pp. 9, Oregon State University.
• Ejstrud, B., Andresen, S., Appel, A., Gjerlevsen, S., Thomsen, B., (2011). “From Flax to Linen - Experiments with Flax at Ribe Viking Centre”, (Ed. Bo Ejstrud), pp. 86, University of Southern Denmark.
• Encyclopædia Britannica, (2019). “Flax (Plant)”, https://www.britannica.com/plant/flax (Son erişim: 11.11.2019).
• Ertuğ, F., (1998). “Anadolu’nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca”, TÜBA-AR (Turkish Academy of Sciences Journal of Archaeology) 1, s. 113 – 127, Ankara.
• European Audit Commission, (2007). “Report of the European Parliament Advisory Commission”, Brussels, 2008 / LCA of a linen shirt, Bio Intelligence Service.
• FAO, (2019). “Agricultural Statistics”, http://www.fao.org/faostat/en/#data (Son erişim: 11.11.2019).
• Fazlıoğlu, İ., (2001). “Eskiçağda Dokuma”, Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları: 8, II. Baskı, s. 32, İstanbul.
• Francotte, H., (1900–1901). “L’Industrie dans la Grece Ancienne”, 2 Vols., Bruxelles 1900 – 1901.
• Güran, T., (1997). “Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri 1909, 1913 ve 1914”, Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt: 3, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayın No: 2025, s. 230, Ankara.
• Hall, L.M., Booker, H., Siloto, R.M.P., Jhala, A.J., Weselake, R.J., (2016). “Flax (Linum usitatissimum L.)”, Industrial Oil Crops (Ed. Thomas McKeon Douglas Hayes David Hildebrand Randall Weselake), Chapter 6, pp. 157 – 194, Academic Press and AOCS Press.
• Jhala, A.J., (2010). “Environmental biosafety of genetically engineered crops: Flax (Linum usitatissimum L.) as a model system”, University of Alberta Department of Agricultural, Food and Nutritional Science, PhD. Thesis, pp. 236, Edmonton, Alberta.
• Jhala, A.J., Hall, L.M., (2010). “Flax (Linum usitatissimum L.): Current Uses and Future Applications”, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 4(9): pp. 4304 – 4312.
• Maggioni, L., Pavelek, M., van Soest, L.J.M., ve Lipman, E., compilers., (2002). “Flax Genetic Resources in Europe”, Ad hoc meeting, 7-8 December 2001, Prague, Czech Republic, International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy.
• Marchenkov, A., Rozhmina, T., Uschapovsky, I., Muir, A.D., (2003). “Cultivation of flax”, Flax – The Genus Linum, (Ed. Alister D. Muir and Neil D. Westcott), Taylor & Francis Published, pp. 74 – 91, Canada.
• Mert, M., (2009). “Lif Bitkileri”, Nobel Yayın No: 1446, Fen Bilimleri: 96, s. 277, Ankara.
• Müssig, J., Cescutti, G., Fischer, H., (2013). “Integrated Quality Management for Bast Fibres in Technical Applications”, Hemp Industrial Production and Uses, Chapter 10, (Ed. Pierre Bouloc, Serge Allegret, Laurent Arnaud), pp. 162 – 186, UK.
• Nag, S., Mitra, J., Karmakar, P.G., (2015). “An Overview on Flax (Linum usitatissimum L.) and its Genetic Diversity”, International Journal of Agriculture, Environment and Biotechnology, 8(4): pp. 805 – 817, New Delhi.
• Nosch, M.L., (2014). “Linen Textiles and Flax in Classical Greece: Provenance and Trade”, Textile Trade and Distribution in Antiquity, (Ed. Kerstin Droß-Krüpe), pp. 17 – 42, Wiesbaden. Öksüz, A., Bahadırlı, N.P., Yıldırım, M.U., Sarıhan, E.O., (2015). “Farklı Keten Tür ve Çeşitlerinin Besin Bileşenleri, Yağ Asitleri ve Mineral İçeriklerinin Karşılaştırılması”, Journal of Food and Health Science, Vol. 1, Issue: 3, pp. 124 – 134. Renfrew, J.M., (1985). “Finds of Sesame and Linseed in Ancient Iraq”, Bulletin on Sumerian Agriculture, Volume: II., pp. 63 – 66, Cambridge / U.K.
• Savaş, R., (1969). “Ticaret ve Endüstri Bitkileri (Özel Tarla Ziraati)”, Kardeş Matbaası, s. 187, Ankara. Roseberg, R. J., (1996). “Underexploited temperate industrial and fiber crops”, (Ed. J. Janick), Progress in New Crops, pp. 60 – 84, ASHS Press, Alexandria, VA.
• Sherman, H.M., (2008). “From Flax to Linen in the Medieval Rus Lands”, Medieval Clothing and Textiles Vol. 4, pp. 1 – 20, Boydell & Brewer.
• Sudarshan, G. P., Kulkarni, M., Akhov, L., Ashe, P., Shaterian, H., Cloutier, S., Rowland, G., Wei, Y., Selvaraj, G., (2017). “QTL mapping and molecular characterization of the classical D locus controlling seed and flower color in Linum usitatissimum (flax)”, Scientific Reports, 7(1), pp. 1 – 12.
• Şahin, G., (2019). “Türkiye’nin Coğrafi İşaretleri ve Bunların Türkiye Ekonomisinde Etkin Kullanımları”, (Basılmamış doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 2551, İstanbul.
• Şenel, M., (1970). “Bitkisel Sap Lifleri Üzerinde Teknolojik Araştırmalar”, Tarım Bakanlığı Bölge Pamuk Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayın No: 21, s. 149, Adana.
• Taşlıgil, N., Şahin, G., (2019). “Türk Tarım Hayatında Kenevir / Kendir (Cannabis sativa L.) Yetiştiriciliğinin Yeniden Başlaması ve Yaşanan Gelişmeler”, I. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi, 20 – 22 Haziran 2019, İstanbul.
• TÜBİVES, (2019). “Türkiye Bitkileri Veri Servisi”, http://194.27.225.161/yasin/tubives/index.php (Son erişim: 11.11.2019). TÜİK, (2019). “Bitkisel Üretim İstatistikleri”, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=92&locale=tr (Son erişim: 11.11.2019).
• Uğurlu, Z., Dönmez, A.A., (2012). “A Case Study of the Abandoned Fibre and Oil Crop Plant (Linum usitatissimum) with Special Reference to Recultivation in Turkey”, Hacettepe Journal of Biology and Chemistry, Vol. 40, Issue: 4, pp. 385 – 391, Ankara. Vaisey-Genser, M., Morris, D.H., (2003). “History of the Cultivation and Uses of Flaxseed”, Flax – The Genus Linum, (Ed. Alister D. Muir and Neil D. Westcott), Taylor & Francis Published, pp. 1 – 21, Canada.
• van Zeist, W., (1985). “Pulses and Oil Crop Plants”, Bulletin on Sumerian Agriculture, Volume: II., pp. 33 – 37, Cambridge / U.K.
• Weiss, E., Zohary, D., (2011). “The Neolithic Southwest Asian Founder Crops: Their Biology and Archaeobotany”, Current Anthropology, Vol. 52, No. S4, The Origins of Agriculture: New Data, New Ideas, pp. S237 – S254, Chicago.
• Yılmaz, Ö., Kaynak, G., Vural, M. (2003). “A New Taxon of Linum (Linaceae) from NW Anatolia, Turkey”, Annales Botanici Fennici 40(2), pp. 147 – 150.
• Yılmaz, S., Uzun, A., (2019). “Keten Tarımı”, Tarım ve Orman Bakanlığı, TAGEM, Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 2019 – 04, s. 34, Samsun.
• Zhukovsky, P. M., (1951). “Türkiye’nin Zirai Bünyesi (Anadolu)”, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Neşriyatı No: 20, (Tercüme: Celal Kıpçak, Haydar Nouruzhan, Sabir Türkistanlı), s. 887.
• Zohary, D., Hopf, M., Weiss, E., (2012). “Domestication of Plants in the Old World: The origin and spread of domesticated plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin”, Oxford University Press, pp. 264.