Dede Korkut'taki Tepegöz

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 1 - 20, 15.07.2023

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.58201/utsobilder.1114994

Cited By: 1

Öz

Dede Korkut Destanları, Türk tarihi, coğrafyası, dili, edebiyatı, kültürü, sanatı ve daha birçok konu hakkında önemli bilgiler içermektedir. Dede Korkut’ta birçok kişi adı geçmektedir. Bunlardan biri Tepegöz’dür. Tepegöz’ün adı Dede Korkut Kitabı’nda bir boyda geçmektedir. Yokluklar, eksiklikler, sevgisizlik ve nefret, Tepegöz tipini şekillendirmiş, en sonunda Tepegöz, Oğuzlar’ın başına bela olmuştur. Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy ile Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Boyu, Dede Korkut’ta tarihi en eski anlatılardır. Bu iki anlatının kökeni mitolojiktir. Bu iki anlatı mitolojiye ve inanışlara dayanmaktadır. Ancak tarihi süreç içerisinde, Türk tarihine paralel olarak, bir destanlaşma ve tarihileşme sürecine girmiş, kısmen tarihi kahramanları da bünyesine katarak, büyük oranda mitolojik, kısmen destani-tarihi bir görünüm de kazanmışlardır. Dede Korkut’taki Tepegöz tipinde en eskisi tarihin derinliklerine uzanan birçok tarihi-destani-efsanevi-mitolojik tabaka bulunmaktadır. Tepegöz’ün ve tek gözlü devlerin, en batıdan en doğuya kadar bütün Türk Dünyası’nda yaygın bir şekilde görülmesi, bu anlatı ve tipin ne kadar eski olduğunu da göstermektedir. Tepegöz Hikâyesi, Türklerin atalarının avcılık toplayıcılıkla uğraştıkları devirden hayvancılık ile uğraştıkları devre geçişlerinin bir yansımasıdır. Binlerce yıl öncesinden gelen, kökeni eski Türk Kamlarının/Şamanlarının kötü ruhlarla mücadelesini anlatan mit, inanış ve efsaneler (Tepegöz), tarihi süreç içerisinde kuşaktan kuşağa aktarımlarda, eski Türklerdeki aslan tarafından büyütülen çocuk hakkındaki efsane (Arslan Çocuk Hikâyesi) ile kaynaşmış, bu kaynaşma da Basat adlı bir kahramana ve Dede Korkut Oğuzlarına uyarlanmış, böylece altyapısında birçok mit, inanış, efsane ve tabakayı bünyesinde barındıran Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy ortaya çıkmıştır. Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy’da ve Basat-Tepegöz tiplerinde Türk tarihine paralel olarak uzanan birçok tarihi tabaka bulunmaktadır. Türk Dünyası’nın birçok bölgesinde ve başka milletlerde Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy’un farklı varyantları bulunmaktadır. Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy’da Tepegöz örneğinde topluma birçok mesajlar verilmektedir. Bu makalede, Dede Korkut’taki Tepegöz; adı, ailesi, tarihteki, Dede Korkut’taki ve destanlardaki yeri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Tepegöz, Basat, Aruz, Kıyan Selçük

Tepegoz in Dede Korkut

Öz

Dede Korkut Epics, contain important information about Turkic history, geography, language, literature, culture, art and many more. Many people are mentioned in Dede Korkut. One of them is Tepegoz. The name of Tepegoz is mentioned in one epic in The Book of Dede Korkut. Poverty, deficiencies, lack of love and hatred shaped the type of Tepegoz, and in the end, Tepegoz became a nuisance to the Oghuzs. Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy and Duha Koca Oglu Deli Dumrul Boyu, are the oldest narratives in Dede Korkut. The origin of these two narratives is mythological. These two narratives are based on mythology and beliefs. However, in the historical process, parallel to Turkish history, they entered an epic and historicization process, and by incorporating partly historical heroes, they gained a largely mythological, partly epic-historical appearance. There are many historical-epic-legendary-mythological layers, the oldest of which goes deep into history, in the Tepegoz type in Dede Korkut. The fact that the cyclops and one-eyed giants are common throughout the Turkic World, from the west to the east, also shows how old this narrative and type is. The Tepegoz Story is a reflection of the transition from the period when the ancesters of the Turks were engaged in hunting and gathering to the period when they were engaged in animal husbandry. Myths, beliefs and legends (Tepegoz) dating back thousands of years, the origin of which tells about the struggle of the old Turkic Kams/Shamans with evil spirits, were transferred from generation to generation in the historical process, and were fused with the legend about the child raised by a lion (Arslan Child Story) in the ancient Turks, It was adapted to a hero named Basat and the Dede Korkut Oghuzes, thus Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy created, which includes many myths, beliefs, legends and layers in its infrastructure. There are many historical layers that run parallel to Turkish history in Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy and Basat-Tepegoz types. There are different variants of the Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy in many parts of the Turkic World and in other nations. In Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy, many messages are given to the society in the example of Tepegoz. In this article, Tepegoz in Dede Korkut; his name, family, place in history, Dede Korkut and epics were examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Tepegoz, Basat, Aruz, Kiyan Selcuk

Kaynakça

• Abdulla, Kamal (2015). Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. Akt. Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Acıduman, Ahmet ve Arda, Berna (2011). “Dede Korkut Öyküleri Tıp Tarihi Bakış Açısıyla Ne Söyler?”, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, S. 54, s. 189-196.
• Aliyev, Kamran (2018). Açık Kitap: Dede Korkut. Akt. Rabia Işık. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Alptekin, Ali Berat (2008). “Doğu Anadolu Bölgesinde Anlatılan Halk Hikâyelerinde Dede Korkut Hikâyeleri’nin Etkileri”, Türk Dili, S. 683, s. 413-422.
• Bastem, Nuriye (2017). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destanı ve Axel Olrik’in Epik Yasaları”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 59, 2017, s. 389-400.
• Bayat, Fuzuli (2003). Korkut Ata: Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM.
• Bayat, Fuzuli (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayram, Bülent (2006). “Oğuz Epik Anlatmaları ve Çuvaş Alp Hikâyeleri’nde Kutsal Kurt ve Tepegöz”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 1, s. 19-27.
• Boratav, Pertev Naili (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Demir, Necati (2017). Ulu Han Ata Bitigi - Türklerin En Eski Destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Devrim Küçükebe, Hande (2015). “Dede Korkut Kitabı’nın Yabancı Dillere Çevirileri Üzerine Bir Değerlendirme”, Milli Folklor, S. 107, s. 108-121.
• Ekici, Metin (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan'ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Eliaçık, Muhittin (2016). “Dede Korkut Kitabı’nda Tıbbi Konular ve Bunların Eski Tıp Kitaplarıyla Mukayesesi”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 2. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 563-569.
• Eliuz, Ülkü (2001). “Dede Korkut Hikâyelerindeki Şahıs Kadrosunun Karakter Yapıları Bakımından İncelenmesi”, Bilig, S. 18 (Yaz 2001), s. 63-86.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004). “Zikredilen Şahıslara Dayanılarak Dede Korkut Boylarının Kronolojik Sıralanması”, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/I, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 61-69.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004b). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, Melek (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ergin, Muharrem (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergin, Muharrem (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2021). Dede Korkut'taki Karacuk Çoban. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 134-179.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2021b). Dede Korkut'taki Boğazca Fatma. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4 (7), 90-116.
• Feyzioğlu, Nesrin (2004). “Dede Korkut Hikâyeleri’nden Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Hikâyesi ile Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Hikâyeye Simge ve İmgeler Bakımından Bir Yaklaşım”, Atatürk Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 2, s. 51-60.
• Geldiyev, Gurbandurdı (2000). “Korkut Ata’nın Türkmen İkbali”, akt. Recep Geldiyev, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 161-167.
• Gökyay, Orhan Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gülensoy, Tuncer (2004). “Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek, Deli Dumrul, Salur Kazan ve Tepegöz Boylarının Anadolu Varyantları ve Dede Korkut Hikâyeleri Coğrafyasının Tespiti Sorunu”, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/I, S. 41, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 81-92.
• İbrayev, Şâkir (2000). “Korkut ve Şamanizm”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 197-281.
• İnayet, Alimcan (2015). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destan’ın Yeni Bir Yorumu Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15/2, s. 7-13.
• Jirmunskiy, Viktor Maksimoviç (1961). “Kitabı Korkud” ve Oğuz Destanı Geleneği”, çev. İsmail Kaynak, Türk Tarih Kurumu Belleten, S. 100, s. 609-629.
• Kemaloğlu, Muammer (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kocasavaş, Yıldız (2014). “Korkut Ata’yla İlgili Bazı Kayıtların Düşündürdükleri”. İlmi Araştırmalar S. 0 (8): s. 139-144.
• Konıratbayev, Avelbek (2000). “Korkut Ata Hakkında”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 147-182.
• Margulan, Alkey (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Nezirli, Zarife ve Nezirli, Sevinç (2016). “Dedem Korkut” ve “Hanokun Kitabı”ndaki Mitolojik Varlıkların Benzerliklerinin İzleri", III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 2. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 975-980.
• Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önal, Sema (2015). “Dede Korkut Hikâyelerinde Muhayyile Ve Tarihsel Bilgi”, Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (Bayburt, 21-22 Mayıs 2015) Tebliğler, edit. Fatih Yalçın ve Kürşad Kara. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları. s. 129-134.
• Özdamar, Fazıl (2014). “Dede Korkut Kitabı’nın Çağdaş Müzik Sanatçıları Üzerindeki Tesiri”, Milli Folklor, S. 100, s. 125-137.
• Özkan, Nevzat (2015). “Gagavuz Kültüründe Oğuz Unsurları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 455-464.
• Öztürk, Ali (2012). Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim (1998). “Dedem Korkut’a ve Kitabına Dair”, Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları. s. 5-26.
• Sakaoğlu, Saim (1998b). “Dedem Korkut Hikâyeleri’nin Avrupa Dillerine İlk Çevirileri ve Anadolu’daki İlk Derlemeleri”, Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları. s. 27-35.
• Sakaoğlu, Saim (1998c). Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Savaş, Hasan (2018). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boyda Ritüel Bir İnsan Kurbanı Var Mıdır?”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6 (12), s. 352-363.
• Sümer, Faruk (1959). “Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, s. 359-455.
• Sümer, Faruk (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Şenocak, Ebru (2016). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destan”a Arketipsel Bir Yaklaşım”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 3. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 1313-1328.
• Şeşen, Ramazan (2010). İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Tamay, Sedat (2009). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Anlatması’nda Asalet, Güç ve Bilgeliğin Zaferi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. IX, S. 1, s. 161-171.
• Tanrıverdi, Azizhan (2014). Dәdә Sözü İşığında. Bakı: Elm vә tәhsil.
• Tezcan, Semih ve Boeschoten, Hendrik (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Xun, Bi (2000). “Dede Korkut Kitabı’nın Şamanlık Temeli”, çev. Alimcan İnayet, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 10, s. 465-481.
• Yıldız, Naciye (2010). “Türk Destanlarında Kötü Huylu Devler”, Millî Folklor, S. 87, s. 41-51.