“VAN GÖLÜ HAVZASINDA SELÇUKLU İZLERİ” BELGESELİ IŞIĞINDA SELÇUKLU ÇAĞINDA ANADOLU’DA UYGUR İZLERİ

Yıl 2021, Sayı: 18, 107 - 127, 22.12.2021

Abdulhamit Avşar

https://doi.org/10.46400/uygur.1020824

Öz

Belgesel film, gerçeği yerinde araştırması, görsel olarak belgelemesi ve görüntünün kanıt olma özelliği dolayısıyla sinema sanatının bilime en yakın türüdür. Aynı zamanda önemli bir hatırlatma aracı olması nedeniyle kişisel ve kolektif hafızayı şekillendirme işlevi vardır. Bu yönüyle tarihi konu alan belgeseller özel bir önem kazanmaktadır.
Belgesel film metni, bilimsel bir araştırma ürünü olması bakımından da kurmaca filmden ayrılır. Bunun yanı sıra görüntünün yorumlanması ve anlamlandırılması bağlamında, belgesel film ile bilimsel çalışmalar arasındaki ilişki de, en güçlü şekilde, metin yazılması sırasında ortaya çıkar.
Ne var ki dünyada olduğu gibi ülkemizde de belgesel film metinleri ile akademik tarih metinleri arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmalar son derece kısıtlıdır. Bu nedenle tarihi konu alan bir belgesel metninin akademik bilgi ve bulgular ile karşılaştırılması amaçlanmıştır. Örnek metin olarak da TRT Belgesel kanalında yayınlanan 10 bölümlük “Van Gölü Havzasında Selçuklu İzleri” belgeselinin metin çözümlemeleri incelenmiş; dile getirilen tarihi veriler, konuyla ilgili yapılan bilimsel çalışmalar ekseninde sorgulanmıştır. Sonuç olarak belgesel metninde dile getirilen Uygur Türklerinin, Selçuklu çağı Anadolu Türk kültür ve siyasi hayatı üzerinde önemli bir rol oynadıkları görüşünün ilgili akademik araştırma sonuçlarıyla örtüştüğü ve desteklendiği görülmüştür

Anahtar Kelimeler

tarih yazımı, belgesel-bilim ilişkisi, Selçuklular, Uygurlar, Anadolu Türk kültürü

IN THE LIGHT OF THE ”VAN GÖLÜ HAVZASINDA SELÇUKLU İZLERi” DOCUMENTARY UYGHURS’ TRACES IN ANATOLIA DURING THE SELJUK’S ERA

Öz

Documentary film is the closest type of cinema art to science, due to its on-site investigation of reality, its visual documentation and the image's feature of being evidence. It also has the function of shaping personal and collective memory, as it is an important reminder tool. In this respect, documentaries about history gain special importance.
The text of the documentary film differs from the fictional film in that it is a scientific research product. In addition, in the context of the interpretation and deciphering of the image, the relationship between the documentary film and scientific studies is most strongly revealed during the writing of the text.
However, as in the world, studies investigating the relationship between documentary film texts and academic history texts are extremely limited in our country. For this reason, it is aimed to compare a documentary text about history with academic knowledge and findings. As an example text, the text analysis of the 10-part documentary “the Seljuk Traces Documentary in the Van Lake Basin” broadcast on TRT Documentary channel was examined; the historical data expressed were questioned on the basis of scientific studies conducted on the subject. As a result, it has been seen that the view that the Uyghur Turks played an important role in the Anatolian Turkish culture and political life in the Seljuk era, as expressed in the documentary text, overlaps with and is supported by the results of the relevant academic research.

Anahtar Kelimeler

historiography, documentary-science relation, Seljuks, Uyghurs, Anatolian Turkish culture

Kaynakça

• AALTONEN, Jouko ve KORTTİ, Jukka. (2015). “From evidence to reenactment: history, television and documentary film”. Journal of Media Practice, 16(2), s. 108-125. (DOI: 10.1080/14682753.2015.1041804).
• ADALI, Bilgin. (1986). Belgesel Sinema: Belgesel Sinemanın Doğuşu, İngiliz Belgesel Okulu ve Türk Belgesel Sineması. İstanbul, Hil Yayınları.
• ALMAS, Turgun. (2010). Uygurlar. (Çev.: Ahsen Batur), İstanbul, Selenge Yayınları.
• AYDIN, Öznur. (2013). “Çin ve Türk İşlemelerindeki Ejderha Motifi”, Akdeniz Sanat Dergisi, 6(12), s. 1-16.
• ARTHOLD, V. V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (Çev.: Hakkı Dursun Yıldız), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BAŞBUĞ, Fatih. (2008). “Türk İslâm Sanatında Garip Hayvan Formları”, Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 6, s. 117-128.
• ELL, Desmond. (2011). “Documentary film and the poetics of history”. Journal of Media Practice. 12(1), s. 3–25. (doi: 10.1386/jmpr.12.1.3_1)
• BİNARK, İsmet. (1978). “Türklerde Resim ve Minyatür Sanatı”, Vakıflar Dergisi. 12, s. 271-290.
• BODMER, Jean-Pierre. (2012). “Selçuklular Anadolu’da”. (Çev.: Ali Osman Öztürk), Cogito Dergisi. 6. Baskı, (29), (Selçuklular Özel Sayısı), s. 33-46.
• BONDEBJERG, Ib. (2014). “Documentary and Cognitive Theory: Narrative, Emotion and Memory”. Media and Communication, 2(1), s. 13–22.
• BÜYÜKKOL, Semih. (2020). “Türk Mitolojisindeki Nar Sembolünün Çağdaş Türk Resim Sanatına Yansımaları”. Ulakbilge. 44, s. 109-121. (doi: 10.7816/ulakbilge-08-44-11).
• CAFEROĞLU, Ahmet. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CEZAR, Mustafa. (1977). İslam Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÇETİN, Halil. (2012). “Osmanlı Saltanat Rüyaları ve Tarihî Bağlam”. Tarih İncelemeleri Dergisi. 27( 1), s. 37-68
• ÇAĞLITÜTÜNCİGİL, Ersel. (2013). “Türk Süsleme Sanatında Nar: Form, Köken ve İkonografik Anlamı”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi (TÜBAR), 33, s. 61-92.
• ÇATALBAŞ, Resul. (2011). “Türklerde Hayvan Sembolizmi ve Din İlişkisi”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, 3(12), s. 49-61.
• ÇORUHLU, Yaşar. (1997). “Lotus İkonografisi ve Uygur Sanatında Lotus”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4-7/Eylül 1989. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları içinde s. 155-168
• DOĞAN, Sema. (2002). “Kümbet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt, 26. Ankara, s. 547-550.
• ESİN, Emel. (1968). “Orduğ (Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 10, s. 135-215.
• ESİN, Emel. (1978). “Türk Minaresinin Orta Asya’daki Öncüleri Hakkında”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Prof. Albert Louis Gabriel Özel Sayısı, s. 103-147
• ESİN, Emel. (1993). “Muyanlık’ Uygur ‘Buyan’ Yapısından (Vihâra) Hakanlı Muyanlığına (Rıbât) ve Selçuklu Han ile Medresesine Gelişme”, Malazgirt Armağanı. 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları içinde s. 75-102.
• ET-TANCİ, Muhammed. (1983). İbni Batuta Seyahatnamesi. (Haz.: Mümin Çevik), Cilt 1-2, İstanbul, Üçdal Neşriyat.
• FERRO, Marc. (2017). Sinema ve Tarih. (Çev.: Handan Demir), İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• FERYAMENEŞ, Mes’ûd. (2020). “İlhanlı Sarayında Budizm”. (Çev.: Serkan DERİN), Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi (MUTAD), 7(2), s. 485–506. DOI: 10.16985/mtad.840720
• GÖDE, Kemal. (1994). Eratnalılar (1327-1381). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• GROUSSET, René. (1993). Bozkır İmparatorluğu /Attila-Cengiz Han-Timur, (Çev.: M. Reşat Uzmen), 3. Baskı, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• GÜNGÖR, Süleyman. (2000). “Uygurların Kente Yerleşmesi ve İdik Kut Şehri Hoço”. Avrasya Etüdleri Dergisi, 18, s. 1-14.
• HENLEY, Paul. (2021). “Antropoloji: Etnografi Sinemasının Evrimi”. (Çev.: Selda Salman ve Can Ertan), Belgesel Sinema Kitabı. (Der.: Brian Winston), İstanbul, Ayrıntı Yayınları içinde s. 581-601.
• IGGERS, George G. (2011). Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı. (Çev.: Gül Çağalı Güven), 4. Baskı, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• KAFESOĞLU, İbrahim. (1994). Türk Millȋ Kültürü. 11. Baskı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
• KARAMAĞARALI, Nakış. (2010). “Türk Şehri Ahlat, Destek Bekliyor” (Söyleşi: Mustafa Asım Mutlu ve Müslüm Işıklar), Türk Yurdu, 30(280), 62(641), s. 42-51.
• KELEŞ, Erol. (2018). “Moğol İşgali Sırasında Van Gölü Havzası’na Gelen Türk-Moğol Boyları” Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3(1) s. 186-211.
• KONAK, Ruhi. (2013). “İslam’da Tasvir Yasağı Sorunu ve Minyatür Sanatı”. The Journal of Academic Social Science Studies. 6(1) s. 967-988.
• KÖYMEN, Mehmet Altan. (2000). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Kuruluş Devri). 3. Baskı, Cilt 1, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KUHN, Clifford M. (1996). “A Historian's Perspective on Archives and the Documentary Process”. American Archivist. 59(3), s. 312-320.
• KURALAY, İsrafil. (2021). Belgeselin Belleği. İstanbul, Nobel Yayınları.
• LİGETİ, L. (1986). Bilinmeyen İç Asya. (Çev.: Sadrettin Karatay), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MACCANN, Richard Dyer. (1973). The People’s Film: a political history of U.S. Government Motion Picture. New York, Hasting House.
• MAHMUT, Ahmet B. (1977). Selçuk-Name. (Haz.: Erdoğan Merçil), İstanbul, Tercüman Yayınları.
• MATUSZEWSKİ, Boleslaw. (1995). “A new source of history”. Film History, 7(3), s. 322-324.
• MAZIOĞLU, Hasibe. (1993). “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk Edebiyatının Başlaması ve Türkçe Yazan Şairler”, Malazgirt Armağanı, 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları içinde s. 297-316.
• MERÇİL, Erdoğan. (1993). Müslüman–Türk Devletleri Tarihi. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• MİLLER, William. (1993). Senaryo Yazımı. (Çev.: Yılmaz Büyükerşen vd.), Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• MÜLAYİM, Selçuk. (2002). “Kubbe” TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 26, Ankara, s. 300-303.
• NECİP, Emir Necipoviç. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev.: İklil Kurban), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, Bahaeddin. (1984). İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi - Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları. ÖGEL, Bahaeddin. (2014). Türk Mitolojisi. Ankara, C. 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• PLANTİNGA, Carl. (2021). “Kaynağa Güvendiğim Zaman İnanırım: Belgesel Görüntüler ve Görsel Kanıt”, (Çev.: Perihan Taş Öz), Belgesel Sinema Kitabı, (Der.: Brian Winston), İstanbul, Ayrıntı Yayınları içinde s. 98-111.
• RABİGER, Michael. (2020). Bir Belgeseli Gerçekleştirmek. (Çev.: Çiğdem Asatekin ve Feyyaz Şahin), İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• SALMİ, Hannu. (1995). “Film as Historical Narrative”. Film-Historia, 5 (1), s. 45-54.
• SEVİM, Ali. (2000). Anadolu’nun Fethi-Selçuklular Dönemi. 3. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• SÜMER, Faruk. (1998). Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk Beylikleri. 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TAŞÇI, Aydın. (1998). “Selçuklu Mimari Süslemesindeki Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi” Vakıflar Dergisi, 27 s. 47-64.
• TOGAN, A. Zeki Velidi. (1981). Umumi Türk Tarihi’ne Giriş. Cilt. I, 3. Bs., İstanbul, Enderun Kitabevi. TOGAN, A. Zeki Velidi. (1985). Tarihte Usûl. 4. Baskı, İstanbul, Enderun Kitabevi.
• TOKYÜREK, Hacer. (2013). “Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi (TÜBAR). 33, s. 221-281. TOKYÜREK, Hacer. (2018). Eski Uygur Metinlerinde Fizyoloji ve Maṇḍala”. Dil Araştırmaları Dergisi. 22, s. 27-46.
• TURAN, Osman. (1997). Türk Cihan Mefkûresi Tarihi. 10. Baskı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
• TURAN, Osman. (1999). Selçuklular ve İslamiyet. 5. Baskı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
• TURAN, Osman. (2003). Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslam Medeniyeti. 8. Baskı, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. (1988). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. 4. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• VAN GÖLÜ HAVZASINDA SELÇUKLU İZLERİ. (2015). Belgesel, 30 dk x 10 bölüm, ilk yayın TRT Belgesel kanalı 10.01.2015-14.03.2015)
• YETKİN, Suut Kemal. (1963). “Türk Resim Sanatının Menşei Hakkında”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11, s. 5-11.
• YETKİN, Suut Kemal. (1993). “Selçuklularda Resim Sanatı”. Malazgirt Armağanı. 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları içinde s. 127-129.
• SUSAM, Asuman. (2021). Toplumsal Bellek ve Toplumsal Sinema: 2000 Sonrası Türkiye Belgesellerinde Gerçek-Temsil İlişkisi. 2. Baskı, İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• AVŞAR, Abdulhamit. (2021). “Belgesel Film Nedir, Ne Anlatır”. Ankara Düşünce Atölyesi (ADA), 4 Nisan 2021, https://www.youtube.com/watch?v=G9cKwk9Jwow (Erişim: 06.04.2021).
• URL1, Konusunu Sanat Tarihinden Seçmiş Hayranlıkla İzleyeceğiniz 10 Türkçe Belgesel, https://onedio.com/haber/konusunu-sanat-tarihinden-secmis-hayranlikla-izleyeceginiz-10-turkce-belgesel-717134 (Erişim: 13.10.2021).
• VAN’IN SESİ, (18.04.2012). https://www.vansesigazetesi.com/trt-selcuklu-izlerini ariyor-4029-haberi (Erişim: 8.09.2021).