A DIFFERENT INTENSITY METHOD IN OLD UYGHUR REPETITIVE ADJECTIVES: INTENSITY WITH THE SUFFIX {+DA}

Yıl 2024, Sayı: 24, 67 - 75

Hüseyin Yıldız

https://doi.org/10.46400/uygur.1577887

Öz

The fact that only a few works were reviewed in historical periods and that grammar studies specific to the relevant language, dialect or accent were taken as basis in modern periods, in other words, that holistic studies were not conducted on historical and modern Turkish dialects, must have been the biggest obstacle to clearly revealing linguistic issues. The issue of reinforcement in the Turkish language is also one of the issues that has not been addressed holistically. Researchers such as Ahat Üstüner and İlknur Karagöz have conducted their studies on selected resources from various periods of the Turkish language and made evaluations on this basis. Vecihe Hatipoğlu's study deals with Turkey Turkish; Mehmet Orhan Çetindağ's study deals with Old Uyghur Turkish. Although Çetindağ reviwed works such as Altun Yaruk, Bahşı Ögdisi, Dışastvustık, Daşakarmapathavadanamala, Huastuanift, Irk Bitig, The Tale of the Good and Evil Prince, Kuanşi İm Pusar, Körüm Bitig, Maytrısimit, he missed some reinforced expressions. Intensity with the suffix {+DA}, which is the subject of this article and is not included in the works of Çetindağ, Üstüner and Karagöz, is frequently encountered in Old Turkish texts, especially in Old Uyghur. In Kutadgu Bilig, the phrase yavuz+DA yavuz in the line yavuzda yavuz va’de kıygan bolur is intensified with the {+DA} suffix in the structure [k1+DA … k1], and this usage is quite common in Old Uyghur. In the bibliography of Çetindağ's work, although not sufficiently utilized, this structure, which has many uses in Jens Wilkens's Old Uyghur Dictionary, starts with the /a/ sound as examples such as aglaqda aglaq 'completely unique', alpta alp 'very difficult, extremely hard', amılta amıl 'very calm', amrakta amrak 'very beloved', arıgta arıg 'pure, very clean', artokta artok '(belief) very firm, very strong, very determined, very powerful', avınguta avıngu 'extremely stimulating, very entertaining, extremely life-giving', adaktakida adaktaki ' found at the very end', etc. In this article, a classification will be made by taking into account the contextual uses of the intensity with the {+DA} suffix, which is frequently found in Old Uyghur; thus, it will be revealed that this type of intensification should also be included among the ways of making intensity in the Turkish language.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, Adjectives, Intensity, Morphology, Suffix +DA

ESKİ UYGURCA TEKRARLI SIFATLARDA FARKLI BİR PEKİŞTİRME YÖNTEMİ: {+DA} EKLİ PEKİŞTİRME

Öz

Tarihî dönemlerde yalnız birkaç eser üzerinden taramalar yapılması ve modern dönemlerde ilgili dil, lehçe ya da ağıza özgü dil bilgisi çalışmalarının esas alınması, bir başka ifadeyle tarihî ve modern Türk lehçeleri üzerine bütünlüklü çalışmalar yapılmaması dil bilimi konularının net bir şekilde ortaya konması için en büyük engel olsa gerektir. Türk dilinde pekiştirme meselesi de bütünlüklü olarak ele alınmamış konulardandır. Ahat Üstüner, İlknur Karagöz gibi araştırmacılar Türk dilinin çeşitli dönemlerinden seçme kaynaklar üzerinden çalışmalarını yürütmüşler ve bu temelde değerlendirmeler yapmışlardır. Vecihe Hatipoğlu’nun çalışması Türkiye Türkçesini; Mehmet Orhan Çetindağ’ın çalışması ise Eski Uygur Türkçesini konu edinmektedir. Çetindağ çalışmasında Altun Yaruk, Bahşı Ögdisi, Dışastvustık, Daşakarmapathavadanamala, Huastuanift, Irk Bitig, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Kuanşi İm Pusar, Körüm Bitig, Maytrısimit gibi eserleri taramasına rağmen bazı pekiştirilmiş ifadeleri gözden kaçırmıştır. Bu makalenin konusu olan ve Çetindağ’ınki başta olmak üzere Üstüner’in ve Karagöz’ün çalışmalarında da yer almayan {+DA} ekli pekiştirmeye Eski Türkçe metinlerde özellikle de Eski Uygurcada sıklıkla rastlanmaktadır. Kutadgu Bilig’de yavuzda yavuz va’de kıygan bolur dizesinde geçen yavuz+DA yavuz ibaresi [k1+DA … k1] yapısında {+DA} ekiyle pekiştirilmiş olup bu kullanıma Eski Uygurcada oldukça sık rastlanmaktadır. Çetindağ’ın çalışmasında kaynakçada yer almasına rağmen yeterince faydalanılmayan Jens Wilkens’in Eski Uygurcanın El Sözlüğü isimli eserinde çok sayıda kullanımı olan bu yapıya /a/ sesiyle başlayan örnekler olarak aglakda aglak ‘bütünüyle eşsiz’, alpta alp ‘çok zor, son derece güç’, amılta amıl ‘çok sakin’, amrakta amrak ‘çok sevgili’, arıgta arıg ‘tertemiz, çok temiz’, artokta artok ‘(inanç) çok katı, çok kuvvetli, çok kararlı, çok güçlü’, avınguta avıngu ‘son derece canlandıran, çok eğlenceli, son derece cana can katan’, adaktakıda adaktakı ‘en sonda bulunan’ vb. verilebilir. Bu makalede Eski Uygurcada sıkça örneği bulunan {+DA} ekli pekiştirmenin bağlamlı kullanımları da dikkate alınarak bir tasnifi yapılacak; böylelikle de Türk dilinde pekiştirme yapma yolları arasında bu türün de yer alması gerektiği ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Sıfatlar, Pekiştirme, Biçimbilgisi, +DA Eki

Kaynakça

• Ayazlı, Özlem (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap Karşılaştırmalı Metin Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutçu, F. Sema (1990). Sthiramati’nin Vasubandhu’nun Abhidharmakośaśāstra’sına Yazdığı Tefsirin ETü. Tercümesi. Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastirtakı Çınkirtü Yörüglerning Kingürüsi’nden Üç İtigsizler. Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks-XXX Levha. Ankara: Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 1.
• Berbercan, Mehmet Turgut (2018). Eski Türk Filolojisine Giriş. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev.: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatiboğlu, Vecihe (1973). Pekiştirme ve Kuralları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Işıktaş Sava, Işılay (2013). “Kırım Tatar, Kazan Tatar ve Başkurt Türkçelerinde –DAn Eki ile Yapılan Pekiştirme”. Dil Araştırmaları, 12: 163-173.
• Karagöz, İlknur (2018). Tarihî Türk Lehçelerinde Sıfat ve Zarflarda Pekiştirme ve Derecelendirme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, Ceval (2021). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, Mehmet (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Röhrborn, Klaus (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Şen, Serkan (2015). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tekin, Şinasi (1992). “Eski Türkçe”. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 69-119.
• Tekin, Şinasi (2019). Uygurca Metinler II-Maytrısimit-Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma- Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm. Yayımlanmamış Doçentlik Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Uzunkaya, Uğur (2018). A Fragment of Old Uyghur Uṣṇīṣavijayānāma-dhāraṇī from the Berlin Turfan Collection. Erdem, 75: 223-250.
• Üstüner, Ahat (2003). Türkçede Pekiştirme. Elazığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
• Wilkens, Jens (2007). Das Buch von der Sündentilgung Teil 1. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Berliner Turfantexte XXV. Turnhout: Brepols.
• Wilkens, Jens (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. Berliner Turfantexte XXXVII. Turnhout: Brepols.
• Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch – Deutsch – Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Zieme, Peter (2021). The Old Uigur Translation of the Siddhaṃ Songs. Chán Buddhism in Dūnhuáng and Beyond. A Study of Manuscripts, Texts, and Contexts in Memory of John R. McRae. (Ed. Christoph Anderl ve Christian Wittern). Brill: Leiden - Boston, 143-193.