“Azat Kirim” Newspaper in the Context of Reconstructing National Memory

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 2451 - 2493, 30.09.2025

Kamelya Tekne

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1644768

Öz

The newspaper “Azat Kirim”, which represented the Crimean Tatar press during the Second World War, at first glance gives the impression that it was used as a propaganda tool of the German occupation administration. However, when the content presented by the newspaper, which was published under the presidency of the Akmescid Muslim Committee, is evaluated with a holistic approach, it determined the agenda of the society in the process of rebuilding the Crimean Tatar national identity, cultural heritage and religious life. In this sense, the newspaper undertook the mission of repairing the damage caused by the policies of the Soviet regime that destroyed national and religious values in line with its articles and news focusing on the Tatar Turks. In this study, the articles and news that the newspaper, which started its publication life on January 11, 1942 and continued until April 1944, will be evaluated in terms of its efforts to revive national memory.

Anahtar Kelimeler

Azat Kirim , Crimean Tatar , Press , German occupation , Turkic World

Millî Belleğin Yeniden İnşası Bağlamında “Azat Kırım” Gazetesi

Öz

İkinci Dünya Savaşı yıllarında Kırım Tatar basınını temsil eden “Azat Kırım” gazetesi, ilk bakışta Alman işgal yönetiminin propaganda aygıtı olarak kullanıldığı izlenimini uyandırmaktadır. Ancak Akmescid Müslüman Komitesi riyasetinde yayımlanan gazetenin sunduğu içerik bütüncül bir yaklaşımla değerlendirildiğinde Kırım Tatar millî kimliğini, kültürel mirası ve dinî hayatını yeniden inşa sürecinde toplumun gündemini belirlemiştir. Bu anlamda gazete, Tatar Türklerine odaklanan yazıları ve haberleri doğrultusunda Sovyet rejiminin millî ve dinî değerleri tahribata uğratan politikalarının yol açtığı hasarı onarma misyonunu üstlenmiştir. Bu çalışmada, yayın hayatına 11 Ocak 1942 tarihinden başlayarak 1944 yılının Nisan ayına kadar sürdüren gazetenin millî belleği canlandırma çabası ekseninde yer verdiği yazılar ve haberler değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Azat Kırım , Kırım Tatar , Basın , Alman işgali , Türk Dünyası

Kaynakça

• A., “Tercümanın 60 Yıllığı Münasebetiyle”, Azat Kırım, 23 Aprel 1943, № 33 (129), s. 3.
• Abbas, S., “Közleve Ansambli”, Azat Kırım, 18 İyün 1943, № 49 (145), s. 4.
• “Abdulla Latifzade”, Azat Kırım, 28 Aprel 1943, № 34 (130), s. 3.
• Abdülaziz Efendi (Diniye Şubesi Adına), “Diniye Şubesinden”, Azat Kırım, 17 Fevral 1942, № 8, s. 2.
• Azat Kırım, 10 Fevral 1942, № 6, s. 1.
• Azat Kırım, 20 Fevral 1942, № 9, s. 3.
• Azat Kırım, 27 Fevral 1942, № 11, s. 1.
• Azat Kırım, 17 Mart 1942, № 16, s. 1.
• Azat Kırım, 7 Ağustos 1942, № 57, s. 1.
• Azat Kırım, 27 İyül 1943, № 60 (156), s. 3.
• Azat Kırım, 16 Yanvar 1943, № 5(101), s. 1.
• “Başlangıç Mektepleri İçin Tatar Tili Dersinin Programması”, Azat Kırım, 14 Sentabr 1943, № 74 (170), s. 4.
• “Başlangıç Mektepleri İçin Tatar Tili Dersinin Programması”, Azat Kırım, 17 Sentabr 1943, № 75 (171), s. 4.
• “Bugün Kurban Bayramı”, Azat Kırım, 18 Dekabr 1942, № 94, s. 3.
• “Büyük Derviza Ötkerilecek”, Azat Kırım, 25 İyün 1943, № 51 (147), s. 4.
• “Büyük Dua Oldu”, Azat Kırım, 28 Aprel 1943, № 34 (130), s. 3.
• “Büyük Milli Derviza Ötkerilecek”, Azat Kırım, 14 Mayıs 1943, № 39 (135), s. 4.
• “Büyük Milli Derviza Ötkerilecek”, Azat Kırım, 18 Mayıs 1943, № 40 (136), s. 4.
• Cafer Seydahmet, “Nurlu Kabirler: Yaş Nuri Hoca”, Azat Kırım, 14 Aprel 1943, № 30 (126), s. 3.
• Cafer Seydahmet, “Nurlu Kabirler: Yaş Nuri Hoca”, Azat Kırım, 16 Aprel 1943, № 31 (127), s. 3.
• Çerkez, A., “Büyük Dua”, Azat Kırım, 14 Nisan 1943, № 30 (126), s. 4.
• Çerkez, A., “Gavırde Sevinçli Teferrüc Bayramı”, Azat Kırım, 14 Mayıs 1943, № 39 (135), s. 2
• Çerkez, A., “Büyük Derviza”, Azat Kırım, 16 İyül 1943, № 57 (153), s. 3.
• Çuykali, “Din Dersleri Okutuv Meseleleri”, Azat Kırım, 23 Yanvar 1943, № 7 (102), s. 3.
• “Din Serbestliği Hakkında Emir”, Azat Kırım, 20 Fevral 1942, № 9, s. 2.
• Doktor İsmail Amet, “Veli Aga Habshanede Ekende”, Azat Kırım, 7 Mayıs 1943, № 37 (133), s. 3.
• Emir, İ., “Cami Şuraları Saylana”, Azat Kırım, 7 Sentabr 1943, № 72 (168), s. 4.
• Fevzi, “Küreş Başladı (Teferrüc Münasebetinen)”, Azat Kırım, 14 Mayıs 1943, № 39 (135), s. 2.
• Geray, Ezel, “Bizim Millî Marşımız”, Azat Kırım, 9 Yanvar 1943, № 3 (99), s. 3.
• H., A.,“Tarihiy Simalarımız”, Azat Kırım, 25 Mayıs 1943, № 42 (138), s. 3-4.
• H., A., “Tarihiy Simalarımız”, Azat Kırım, 28 Mayıs 1943, № 43 (139), s. 3.
• H., M.,“Azat Kırımnıñ Yıllığı”, Azat Kırım, 12 Yanvar 1943, № 4 (100), s. 1.
• Haberci, “Kırk Azizde Toplaşuv Nasıl Keçti”, Azat Kırım, 16 İyün 1943, № 48 (144), s. 4.
• Haberci, “Kıymetli Kütüphane”, Azat Kırım, 30 İyül 1943, № 61 (157), s. 4.
• Halil, İ., “Milliy Ansambl”, Azat Kırım, 21 Aprel 1942, № 26, s. 3.
• Halil, İ., “Büyük Dua”, Azat Kırım, 14 İyül 1942, № 50, s. 2.
• Halk Dostu (Kefe şehri), “Tantanalı Dua”, Azat Kırım, 15 Sentabr 1942, № 68, s. 3.
• Hilmi, Abdulhakim, ““Milliy Bayramlar Milliy Terbiye Meydanlarıdır”, Azat Kırım, 1 İyün 1943, № 44 (140), s. 3-4.
• Hilmiy, Abdulhakim, “Kütüphane Medeniy Bir Yurttur”, Azat Kırım, 18 İyün 1943, № 49 (145), s. 3.
• “Huddamlarnıñ Vazifeleri”, Azat Kırım, 29 Sentabr 1942, № 72, s. 1.
• İbrahim, Rauf, “Son Körüşüv”, Azat Kırım, 7 Mayıs 1943, № 37 (133), s. 4.
• “İngiliz Generalnıy Ştabı Hesapta Yanıldı”, Azat Kırım, 17 Fevral 1942, № 8, s. 2.
• “İsmail Bey Gaspirinskiyniñ Tercüme-i Hali”, Azat Kırım, 25 Sentabr 1942, № 71, s. 1.
• İsmail, Abdulla, “Profesör Bekir Çobanzade”, Azat Kırım, 7 Avgust 1942, № 57, s. 2-3.
• K., N., “Bahçalar Şehri Bahçesaray’da”, Azat Kırım, 15 Mayıs 1942, № 33, s. 2.
• “Karasuv Rayonunda Dua”, Azat Kırım, 28 Mayıs 1943, № 43 (139), s. 4.
• Kerimov, A. (Közleve Müslüman Komitesi Reisi), “Közleve Han Camisi”, Azat Kırım, 17 Aprel 1942, № 25, s. 3.
• Kırımlı, “Bahçesaray Ansambli”, Azat Kırım, 9 Oktabr, № 75, s. 3.
• “Kırım Tatar Edebi Tilinin İmla Kaideleri”, Azat Kırım, 25 Avgust 1942, № 62, s. 3.
• “Kırım Tatar Edebi Tilinin İmla Kaideleri”, Azat Kırım 28 Avgust 1942, № 63, s. 3.
• “Kırım Tatar Edebi Tilinin İmla Kaideleri”, Azat Kırım, 8 Sentabr 1942, № 66, s. 2-3.
• “Kırım Tatar Tilinin Elifbesi”, Azat Kırım, 25 Sentabr 1942, № 71, s. 4.
• “Kırım Tatarlarının Tamgası”, Azat Kırım, 18 İyül 1942, № 51, s. 1.
• “Kırım Merkezi Diniye İdaresinde, Azat Kırım, 4 İyül 1942, № 47, s. 3.
• Kırım Merkezi Diniye Şubesi, “Cami Cemaat ( Mahalle) Şuraları İçin Muvakkat Nizamname”, Azat Kırım, 25 İyün 1943, № 51 (147), s. 4.
• “Kırım Radiostantsiyası”, Azat Kırım, 14 Sentabr 1943, № 74 (170), s. 3.
• Konakbay, “Useyin Efendi Camisinin Açılış Merasimi”, Azat Kırım, 2 İyün 1942, № 38, s. 2.
• Konakbay, “Aluştada Büyük Dua” , Azat Kırım, 16 İyün 1942, № 42, s. 2.
• Konakbay, “Akmescidde Dua”, Azat Kırım, 30 Yanvar 1943, № 9 (105), s.3.
• Konakbay, “Bizim Tilimiz”, Azat Kırım, 9 Mart 1943, № 20 (116), s. 3.
• Közleveli, “Han Camiinin Tamiri”, Azat Kırım, 21 İyül 1942, № 52, s. 2.
• Közleveli, “Vaazdan Maksad”, Azat Kırım, 6 Mart 1943, № 19 (115), s. 3.
• Közleveli, “Vaazdan Maksad”, Azat Kırım, 23 Mart 1943, № 24 (120), s. 3.
• Kurtiyev, Mustafa, “Azat Kırım ve Komitelerimiz”, Azat Kırım, 11 Sentabr 1942, № 67, s. 3.
• Kurtiyev, “Bayram Şerifiniz Mübarek Olsun”, Azat Kırım, 13 Oktabr 1942, № 76, s. 1.
• Kurtiyev, “Hayırlı Bayram”, Azat Kırım, 18 Dekabr 1942, № 94, s. 1.
• Kurtiyev, “Serbest Söz”, Azat Kırım, 12 Yanvar 1943, № 4 (100), s. 1.
• Kurtiyev, “Tepreçler ve Dualar”, Azat Kırım, 14 Mayıs 1943, № 39 (135), s. 1.
• Latif., Ezel, “Hamdi Giraybaynıñ Kıska Tercüme-i Hali”, Azat Kırım, 27 Fevral 1942, № 11, s. 3.
• M., M., “Bayram Günlerinde”, Azat Kırım, 22 Dekabr 1942, № 95, s. 3.
• “Medeniy Kuruculuğumuz”, Azat Kırım, 23 İyül 1943, № 59 (155), s. 3-4.
• “Milli Tamgamız”, Azat Kırım, 30 Mart 1943, № 26 (122), s. 4.
• “Milliy Hazinemiz”, Azat Kırım, 23 Aprel 1943, № 33 (129), s. 3.
• “Milli Edebiyatımız Hakkında”, Azat Kırım, 20 Mart 1943, № 23 (119), s. 3.
• Murtaza, E., “Tarihi Simalarımızñı Hatırlaymız”, Azat Kırım, 29 İyün 1943, № 52 (148), s. 3.
• Murtaza, E., “Bahçesaray’da Derviza”, Azat Kırım, 6 İyül 1943, № 54 (150), s. 4.
• Murtaza, E., “Gazi Mansur Türbesinde Dua”, Azat Kırım, 31 Avgust 1943, № 70 (166), s. 4.
• “Mustafa Efendi Kurtiyev”, Azat Kırım, 1 İyün 1943, № 44 (140), s. 3.
• Mustafa, Şevket, “Bizim Dervizalarımız”, Azat Kırım, 11 Sentabr 1942, № 67, s. 3.
• Mustafa, Şevket, “Unutulmaz Kurban”, Azat Kırım, 7 Mayıs 1943, № 37 (133), s. 4.
• N.(Nusret Efendi), “Teferrüc, Azat Kırım, 30 İyün 1942, № 46, s. 2.
• Noman, Şeyhzade, “Tilimiz ve Edebiyatımız Hakkında Bazı Kaydlar”, Azat Kırım, 30 Mart 1943, № 26 (122), s. 3.
• Nuri, İzet, “İmla Kaideleri Hakkında Bir-İki Söz”, Azat Kırım, 15 Sentabr 1942, № 68, s. 3.
• Nuri, İzet, “Azat Kırımnıñ Yıldönümü”, Azat Kırım, 12 Yanvar 1943, № 4 (100), s. 3.
• Odabaş, Habibulla, “Bayram Ayı”, Azat Kırım, 11 İyün 1943, № 47 (143), s. 3.
• “Orta Mektepler İçin Tatar Tili Dersinin Programması”, Azat Kırım, 21 Sentabr 1943, № 76 (172), s. 4.
• Osman, S., “Kırım Radiostantsiyasının Tatar Bölükleri”, Azat Kırım, 17 Sentabr 1943, № 75 (171), s. 3.
• Öz Muhbirimizden, “Akmescid Musulman Komiteti”, Azat Kırım, 13 Fevral 1942, № 7, s. 2.
• “Özenbaşlı Ahmet Akay”, Azat Kırım, 10 Mart 1942, № 14, s. 3.
• Özenbaşlı, Amet, ““Kırk Hadisi Şerif Hakkında”, Azat Kırım, 3 Sentabr 1943, № 71 (167), s. 4.
• “Reşid Mediyev (Ölümüne 30 Yıl Toluv Münasebetinen)”, Azat Kırım, 11 Mayıs 1943, № 38 (134), s. 3.
• “Sadaka Fitre Kime Borç”, “Fitre ve Bayram”, Azat Kırım, 24 Sentabr 1943, № 77 (173), s. 1.
• Sandıkçı, “Kurban Bayramı Nasıl Olmalı?”, Azat Kırım, 12 Dekabr 1942, № 92, s. 3.
• Seydametov, N., “Karasubazar Şehrinde Kurban Bayramı Nasıl Ötkerildi”, Azat Kırım, 29 Dekabr 1942, № 96, s. 3.
• Seydametov, N., “Teferrüc Bayramı Münasebetinen”, Azat Kırım, 4 Mayıs 1943, № 36 (132), s. 4.
• Seydametov, N., “Veli Aga Akkında Bazı Kaydlar”, Azat Kırım, 21 Mayıs 1943, № 41 (137), s. 3.
• Sudaklı, “Musulmanlıkñı Milliyleştirüv Makalesi Münasebetinen”, Azat Kırım, 6 İyül 1943, № 54 (150), s. 3.
• Şeih, İlyas, “Kırk Aziz Duasında”, Azat Kırım, 16 İyün 1942, № 42, s. 2.
• “Tatar Kütüphanesi Açıldı”, Azat Kırım, 18 İyün 1943, № 49 (145), s. 4.
• “Teberti Köyünde Büyük Derviza Olacak”, Azat Kırım, 28 Mayıs 1943, № 43(139), s. 4.
• “Tepreç Künü”, Azat Kırım, 4 Mayıs 1943, № 36 (132), s. 1.
• “Til ve Medeniyet Meselelerimiz”, Azat Kırım, 14 Avgust 1942, № 59, s. 1.
• “Tilci, Yazıcı ve Hoca Odabaş”, Azat Kırım, 11 İyün 1943, № 47 (143), s. 3.
• “Türkler-Tatarlar”, Azat Kırım, 12 Mayıs 1942, № 32, s. 2.
• U., M., “Alimniñ Şahsiyeti Hakkında”, Azat Kırım, 27 İyül 1943, № 60 (156), s. 4.
• Umerov, V., “Millet, Lisan ve Yazılış”, Azat Kırım, 26 İyün 1942, № 45, s. 3.
• Vacip, “Gazetamız Yaşını Toldurdu”, Azat Kırım, 12 Yanvar 1943, № 4 (100), s. 3.
• Vacip, “Edebi Til Meselemiz”, Azat Kırım, 2 Mart 1943, № 18 (114), s. 3.
• Velicanov, M., “Yeni Elifbe Hususunda”, Azat Kırım, 21 Avgust 1942, № 61, s. 3.
• Velicanov, M., “Yeni İmlamız Hususunda”, Azat Kırım, 4 Sentabr 1942, № 65, s. 3-4.
• “Yeni Elifbemiz, Azat Kırım, 21 Avgust 1942, № 61, s. 1.
• “Yeşil Cami”, Azat Kırım, 22 Mayıs 1942, № 35, s. 2.
• Zeki, A., “Gazetamıznıñ Tili Hususunda”, Azat Kırım, 27 Fevral 1943, № 17 (113), s. 3.
• Zeni, Abdullah, “Çok Bayramlarga Yetişeyik, Azat Kırım, 13 Oktabr 1942, № 76, s. 3.
• Zeni, Abdullah, “Til ve İmla Meselelerimize Bir Nazar”, Azat Kırım, 20 Oktabr 1942, № 78, s. 3.
• Zeni, Abdullah, “Til ve İmla Meselelerimize Bir Nazar”, Azat Kırım, 23 Oktabr 1942, № 79, s. 3.
• Zeni, Abdullah, “Veli İbrahim (Ölümüne 15 Yıl Toluv Münasebetinen)”, Azat Kırım, 7 Mayıs 1943, № 37 (133), s. 3.
• Zeni, Abdullah, “İmtihan Künü”, Azat Kırım, 14 Mayıs 1943, № 39 (135), s. 1.
• Zeni, Abdullah, “Yigit Şairimiz Amdi”, Azat Kırım, 25 Mayıs 1943, № 42 (138), s. 3.
• Zeni, Abdullah, “İki Mühim Karar”, Azat Kırım, 16 İyün 1943, № 48 (144), s. 3.
• Zeni, Abdullah, “Bayramdan Maksadımız”, Azat Kırım, 18 Dekabr 1942, № 94, s. 3.
• Alexander R. Alexiev, “Saldırıya Uğrayan Sovyet Ulusları-İkinci Dünya Savaşı’nın Getirdiği Tecrübe”, Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, Ed. S. Enders Wimbush, Çev. Yuluğ Tekin Kurat, Ankara 1990, s. 113-131.
• David Motadel, İslam ve Naziler, Çev. Ahmet Fethi Yıldırım, İstanbul 2015.
• Hablemitoğlu, Necip, Kırım’da Türk Soykırımı, İstanbul 2002.
• Kırımal, Edige, Kırm Türklerinin Millî Mücadelesi, Çev. Erol Uğur, İstanbul 2023.
• Mühlen, Patrik von zur, Gamalıhaç İle Kızılyıldız Arasında, Çev. Eşref Bengi Özbilen, Ankara 1984.
• Özcan, Kemal, Vatana Dönüş: Kırım Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Hareketi (1944-1991), İstanbul 2002.
• Tekne, Kamelya, “Dr. Abdullah Zihni Soysal ve Tarihçi Kimliği Üzerine Notlar”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 2, 2020, s.1-42.
• Tyaglyy, Mikhail, “Antisemitic Docrtine in the Tatar Newspaper Azat Kirim (1942–1944)”, Studies on the Holocaust, 25(1), Dapim, 2011, s. 161-182.
• Ülküsal, Müstecib, Kırım Türk-Tatarları (Dünü, Bugünü, Yarını), İstanbul 1980.