The Stages of the Formation of the People’s Republic of Azerbaijan

Yıl 2020, , 891 - 927, 30.09.2020

Rameş Rzayev

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.731065

Öz

The functionality of parliament arising from its unifying power is not a coincidence for the People’s Republic of Azerbaijan established with the effects of the period’s politico-economic conditions and the devoted efforts of intellectuals. The changes in political and intellectual aspects arising from the idea of “national self–determination” significantly legitimize the decisiveness of the parliament. The concepts such as Turkishness, Islam, and Modernity having a determining role in the way of transition from the concept of community to the concept of nation play a key role during the historical process under the roof of this institution. All the democratic rights including the civil, political, socioeconomic, and cultural rights are the complementary elements of the “nation” model and they are directly integrated with the term “citizenship”. The new political view institutionalized with the driving force of idea of “enlightenment” has established its most striking example at the level of parliament. Especially the establishment of parliament in Azerbaijan is an apparent reflection of the phenomenon shaped under the “national state” concept. The general image of the People’s Republic of Azerbaijan has been drawn by the principles of the educationalism idea of intellectuals, who have lived in the second half of 19th century. It is possible to define the intellectual activities, which have begun with A. Bakıhanov, M. F. Ahundov, and H. Zerdabi, based on the modernization. The intellectuals of new generation of the early 20th century placed the concepts such as national consciousness, country, citizenship, nation-state, and republic at the core of political opinion and it reflects the logical development in the way of institutionalization. The leaders of this generation were A. Hüseyinzade, A. Ağaoğlu, M. E. Resulzade, A. M. Topçubaşov, and F. Hoyski integrating the idea of republicanism with the strong citizenship consciousness.

Anahtar Kelimeler

People’s Republic of Azerbaijan, Parliament, Turkishness, Islam, Modernity, Universality

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Teşekkül Aşamaları

Öz

Dönemin siyasi-ekonomik koşullarının etkisi ve entelektüellerin özverili çabalarıyla inşa edilmiş Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin parlamenter sistemin bütünleştirici gücüyle işlevsellik kazandığı bir rastlantı değildir. “Ulusların kendi kaderini tayin etme hakkı” anlayışının yarattığı siyasal ve düşünsel boyutlardaki değişimler, parlamento kurumunun belirleyiciliğine önemli derecede meşruluk kazandırmaktadır. Cemaat kavramından millet kavramına geçişin sağlanabilmesi istikâmetinde belirleyici olan Türklük, İslamlık ve Çağdaşlık gibi kavramlar parlamenter sistemin çatısı altında tarihi sürece kilit bir çekicilik atfetmektedir. Sivil, siyasi, sosyal-ekonomik ve kültürel haklar dâhil tüm demokrasi haklar millet modelinin tamamlayıcı ögesi olmanın yanı sıra “vatandaşlık” kavramı ile doğrudan bütünleştirilmektedir. Aydınlanma düşüncesinin itici gücüyle kurumsallaşan yeni siyaset anlayışı kendi kurumsal tesisini parlamento düzeyinde gerçekleştirmektedir. Özellikle parlamento kurumunun Azerbaycan’da tesisi ulus-devlet kavramı altında şekillenen bir olgunun açık tezahürüdür. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin genel tablosu 19. yüzyılda yaşamış aydınların Maarifçilik fikir dünyasının etkisiyle şekillenmektedir. A. Bakıhanov, M. F. Ahundov, H. Zerdabi’yle başlayan aydınlanma fikir faaliyetlerini modernleşme temelinde tanımlamak daha açıklayıcıdır. 20. yüzyılın başlarında yetişen yeni kuşak aydınları tarafından milli bilinç, ülke, vatandaşlık, ulus-devlet ve cumhuriyet gibi kavramlar siyaset anlayışın merkezine alınarak, kurumsallaşma seferberliği için mantıksal bir yol çizilmektedir. Bu kuşağın öncüleri arasında A. Hüseyinzade, A. Ağaoğlu, M. E. Resulzade, A. M. Topçubaşov, F. Hoyski’nin cumhuriyetçilik fikirleri kuvvetli bir yurttaşlık bilinciyle bütünleşmektedir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Parlamento, Türklük, İslamlık, Çağdaşlık, Evrensellik

Kaynakça

• Abbasov, İlham, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Tarafından Kabul Edilmiş Hukuki Aktlar”, Kaspi, 22 Aralık 2016. Abdullayeva, A. (ed.), Azerbaycan Maarifinin Yorulmaz Carçısı: Hasan Bey Zerdabi – 170, Bakü 2012. Abdullayeva, Terane, Azerbaycan Edebi Fikrinde Batıcılık Meyilleri (XX. Yüzyılın Başları), Bakü 2014. Ağayev, Yusuf-Ahmedov, Sebuhi, İstiklal Yürüşü, Bakü 2009. Akçura, Yusuf, Türkçülük, Türkçülüğün Tarihi Gelişimi, der. Sakin Öner, İstanbul 1978. Aliyarlı, Süleymen, Tarihimiz: Açıklanmamış Mevzuları İle, Bakü 2012. Allahverdiyev, V-Mehtiyev, Ş, Azerbaycan Demokratik Respublikası, Bakü 1990. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Parlamentosu 1918-1920 (Stenografik Raporları), 1. Cilt, Bakü 1998. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Ansiklopedisi, I. Cilt, Bakü 2004. Baykara, Hüseyin, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesi Tarihi, İstanbul 1975. Caferov, Vasif, “Cumhuriyet Parlamentosunda Vatandaş Cemiyeti Kuruculuğu”, Ekspress, 10 Mart 2017. Carr, Edward Hallett, Sovyet Rusya Tarihi: Bolşevik Devrimi (1917-1923), I. Cilt. çev. Orhan Suda, İstanbul 2006. Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara 1999. Efendiyev, Macit, Soçineniya, II. Cilt, Bakü 1990. Figes, Orlando, Nataşa’nın Dansı: Rusya’nın Kültürel Tarihi, çev. Figen Dereli, İstanbul 2009. Gaspıralı, İsmail, Seçilmiş Eserleri II. Cilt, haz. Yavuz Akpınar, İstanbul 2004. Giddens, Anthony, Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, İstanbul 2016. Gökalp, Ziya, Türkleşmek, İslamlaşmak, Çağdaşlaşmak ve Doğru Yol, haz. Yusuf Çotuksöken, İstanbul 1976. Göyüşov, Altay, Azerbaycan’da İttihadçılık, Bakü 1997. Guluyev, Musa, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nde Milli Devletçilik Meseleleri”, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin 95. Yıl Dönümüne Dair Respublika Bilim Konferansının Belgeleri, Bakü 2014. Hamidova, İlahe, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Milli Siyasetinin Teorik Problemleri, Bakü 1995. Hüseyinov, Haydar, Azerbaycan’da XIX. Asır İçtimai ve Felsefi Fikir Tarihinden, Bakü 2007. İbrahimzade, Fuzuli, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Parlamentosunun Faaliyeti”, Kaspi, 24 Mayıs 2018. İskenderov, Anar, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti: Uğurlar ve Problemler”, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin 95. Yıl Dönümüne Dair Respublika Bilim Konferansının Belgeleri, Bakü 2014. İskenderov, Anar, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Yaranması ve Onun Tarihimizde Yeri”, Strateji Tahlil, Sayı 1/2, (2018). Kanlıdere, Ahmet, XIX. Yüzyıl Türk Dünyası, Eskişehir 2013. Kasımzade, Feyzulla, XIX. Asr Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Bakü 1956. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara 1987. Landau, M. Jacob, Pantürkizm, çev. Mesut Akın, İstanbul 1999. Mahmudov, Yakup, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Türk-İslam Dünyasında İlk Demokratik, Hukuki ve Dünyevi Devlet İdi”, Halk Gazetesi, 29 Mayıs 2016. Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi, İstanbul 2015. Mehmetzade, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara 1991. Paşayev, Atahan, Açılmamış Sayfaların İzi İle, Bakü 2001. Recepli, Gazanfer, Azerbaycan Tarihi: Oçerkler, Bakü 2013. Resulov, Asker (ed.), Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Kurucuları (Oçerkler ve Makaleler), Bakü 2018. Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti: Keyfiyeti, Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İstanbul 1990. Resulzade, Mehmet Emin, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Bakü 1991. Resulzade, Mehmet Emin, Kafkasya Türkleri, İstanbul 1993. Resulzade, Mehmet Emin, Azerbaycan Problemi, Ankara 1996. Süleymanov, Mehman, Kafkasya İslam Ordusu ve Azerbaycan, Bakü 1999. Süleymanov, Mehman, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Harp Tarihi, I. Cilt, Tahran 2014. Swietochowski, Tedeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı (1905-1920), çev. Nuray Mert, İstanbul 1998. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 2014. Yagublu, Nesiman, Mehmet Emin Resulzade, Bakü 1991. Yagublu, Nesiman, Yagublu, Mehmet Emin Resulzade Ansiklopedisi, Ankara 2015. Zenkovsky, A. Serge, Rusya’da Türkçülük ve İslam, çev. Ali Nejat Ongun, Ankara 2000.