Yük Taşımacılığından Devlete İsyana: Ermeni Hamallar

Yıl 2018, Cilt: 3 , 230 - 248, 16.10.2018

Abdullah Lüleci

Öz

Yük
taşıyan insanlar bir devletin sosyal ve siyasi hayatında ne kadar etkili
olabilirler? Anadolu’nun farklı kentlerinde ve bilhassa başkent İstanbul’da,
daha çok iskele ve limanlarda çalışan Ermeni hamallar incelendiğinde bu soruya
çok ilginç cevaplar bulunabilir. Mahallelerden ziyade han ve bekâr odalarında
yaşayan ve sayıları on binlerle ifade edilen bu güçlü topluluk, bazen Avusturya
gibi bir devletin boykotunda bazen de kilise ve mekteplerin iane tedarikinde ya
da Hınçak ve Taşnak gibi Ermeni komitelerinin tertiplediği etnik bir isyanda
karşımıza çıkmaktadır. Zamanla hamallık mesleğinden farklı bir kimliğe bürünen
bu potansiyel güç, lokal sevkle memleketlerine gönderilmelerine rağmen önemli
bir kısmı bağımsız Ermenistan düşüncesi nedeniyle Romanya ve Bulgaristan gibi
Balkan coğrafyasını ikinci vatanları gibi görüp I. Dünya Savaşı’nda Rus ordusunun
gönüllü neferleri haline gelmişlerdir. Dolayısıyla sosyal tabakanın en alt
grubu sayılan hamalların Osmanlı Devleti’nde dengeleri değiştirebilecek
ağırlığa sahip oldukları söylenebilir. 

Anahtar Kelimeler

Ermeni, Hamal, İsyan, Osmanlı Devleti

From Burden Bearing to Rebellion against the State: the Armenian Porters

Öz

How could effective
porters be in the social and political life of a state? Some interesting
answers can be found to this question by evaluating the Armenian porters who
worked in all around Anatolia and particularly in the ports of the Ottoman
capital, Istanbul. The Armenian carriers, whose amount reached tens of
thousands, lived in bachelor rooms rather than neighborhoods. They were so
strong that they supported Habsburg boycott, that they supplied the church and
the schools, and that they participated in the ethnic rebellions, which were
triggered by Armenian committees like Dashnak and Hınchak. Although Armenian
Carriers was sent to their home cities with local exportation because of their
potential threat to public security, they cooperated with the Russian Army in
the Great War for the establishment of their nation-state as Bulgaria and
Romania. Therefore, porters, who belonged to the lowest class of society had
the power to change the balances of the Ottoman State.

Anahtar Kelimeler

Armenian, Porter, Rebellion, Ottoman State

Kaynakça

• A. MKT. MHM. 547/28; 627/42; 628/43; 704/8. DH. EUM. THR. 46/29. DH. MKT. 1665/94; 1896/7; 261/66; 2655/82; 300/64; 655/85. DH. MKT. M. 18/24. DH. ŞFR. 367/62. DH. TMIK. M. 120/5; 134/44; 219/16; 273/1; 124/51; 13/88; 142/26; 46/67; 167/62; 256/42; 14/39. HR. SYS. 2764/7; 2764/9; 2765/41; 2765/42; 2766/76; 2857/60. HR. TO. 352/88; 356/74. İ. HUS. 29/79. ŞD. 3192/99. TFR. I. UM. 3/250. Y. PRK. ŞH. 3/45; 7/33. Y. PRK. ZB. 11/111; 15/60. ZB. 30/26; 588/14; 589/47. Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C. I, Ankara 2005. Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C. III, Ankara 2006. Berber, Engin, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Domino Etkisi Yapan bir Eylem: İzmir Liman İşçileri”, European Journal of Turkish Studies, 11, 2010, s. 1-28. Bozkurt, Nurgül, “Osmanlı Devleti’nde Hamallar”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.158, Eylül-Ekim 2005, s. 203-215. Bulunur, Kerim İlker, “Maraş Eyaletinde Güherçile Üretimi (1566-1577)”, OTAM, 37/ Bahar 2015, s. 1-17. Çetinkaya, Y. Doğan, 1908 Osmanlı Boykotu: Bir Toplumsal Hareketin Analizi, İletişim Yayınları, İstanbul 2004. Çırık, Bülent, “Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeni Seferberliği ve Ermeni Gönüllüleri”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C. 13, S. 3, Eylül 2015, s. 227-258. Daşçı, Semra, “İzmirli Ressam Boğos Tatikyan ve ABD Ulusal Kütüphanesi’ne Hediye Olarak Hazırlanan Gravür Albümü”, JASSS (The Journal of Academic Social Science Studies), Volume 6, Issue 1, January 2013, s. 531-568. Devellioğlu, Ferit Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, 23. Baskı, Ankara 2006. Engin, Vahdettin, “Osmanlı Başkentinde Ermeni Terörü”, Popüler Tarih, Mayıs 2001, s. 34-38. Ermeni Olayları Tarihi, (Derleyen: Hüseyin Nazım Paşa), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, C. II, Ankara 1993. Ertuğ, Necdet, Osmanlı Döneminde İstanbul Hammalları, Timaş Yayınları, İstanbul 2008. Gezer, Onur, “Çizginin Dışındakiler: Osmanlı İstanbul’unun Aykırı Bekârları ve Bekâr Girer “Melek Girmez” Odaları”, Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu -2, İstanbul 2014, s. 523-552. Göktaş, Uğur, “Hamallar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1994, s. 535-536. Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008. Kırpık, Güray, “Osmanlı’da Hamallık Mesleği ve İlgili Arşiv Belgeleri”, Emek ve Toplum, C. 2, S. 3, 2013/1, s. 220-233. Kolukırık, Suat - Zekavet Nuran Oğuz, “Formel ve Enformel Emek Biçimi Olarak Hamallık ve Hamallar: Isparta Örneği”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (2), 2008, s. 297-312. Lüleci, Abdullah, I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Casusluk Faaliyetleri 1914-1918, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2014. Özcan, Tahsin, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, Kitabevi, İstanbul 2003. Sezer, Cemal, “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermeni Hınçak ve Taşnaksutyun Komitelerinin Romanya’daki Faaliyetleri”, OTAM, 38/Güz 2015, s. 157-175. Sezer, Hamiyet, “Osmanlı Devleti’nde Seyahat İzinleri (18.-19. Yüzyıl)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 21, S. 33, 2003, s. 105-124. Uygun, Süleyman, “19. Yüzyılda Anadolu’dan İstanbul’a Olan Mevsimlik Ermeni İşçi Göçleri”, History Studies, Volume 7, Issue 4, December 2015, s.137-155. Uygun, Süleyman, “Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyası (Compagnie De Navigation Paquet) ve Osmanlı Ermenileri” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 56, Erzurum 2016, s. 1339-1363. Ürkmez, Naim, “Ermenilerin Kontrol Noktası: İskenderun Limanı”, Türkish Studies, Volume 8/5, Spring 2013, s. 901-917. Yaramış, Ahmet, “Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılmasının Çorum ve Çevresindeki Yansıması” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 8, S. 2, 2006, s. 93-102.