XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Üretimden Pazara Osmanlı Köylüsünün Karşılaştığı Yapısal Sorunlar ve Bu Sorunlara Karşı Merkezi Yönetimin Aldığı Tedbirler

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 746 - 778, 21.09.2019

Savaş Yılmaz

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.595061

Cited By: 2

Öz

Osmanlı sosyo-ekonomik yapısının ana
unsurunu, üretim ile arz-talep dengesi oluşturmuştu. Üretimin asıl kaynağını
ise tarım ve tarıma bağlı faktörler oluşturmaktaydı. Bu sebeple kırsal
kesimdeki üretim unsurları, her zaman merkezî yönetimin denetimi altında
olmuştu. Tarımsal üretim sürecinde köylüler, bazı olumsuzluklarla
karşılaşmışlardı. Bu bağlamda yaşadıkları olumsuzlukları divâna arz eden
köylüler, haklarında merkezî yönetimin ne gibi tedbirler aldığının
bildirilmesini istemişti. Köylülerin gerek beşerî sebeplere bağlı sorunları,
gerek tarım alanlarının tohumla buluştuğu süreçten elde edilen hâsılatın
pazarlanmasına kadar geçen zamanda karşılaşmış oldukları sorunlar karşısında
nasıl davrandıklarının araştırılması gerekmiştir. XVI. yüzyılın ikinci
yarısında köylülerin tarımsal faaliyetlerinde, emek ve sermaye etrafında,
klasik tarım faaliyetlerini devam ettirmeleri, tarımda yaşanan sorunlara çözüm
bulamayışları, bir dönümde elde edilen ürün oranını olumsuz yönde etkilediği
görülmüştür. Köylülerin klasik tarım metotlarına devam etmeleri, tarımı iklimsel
koşullara bağlı yapmaları ve vergiler üzerinde bazı devlet memurlarının (ehl-i
örf ile ehl-i şer’) köylüleri suiistimal etmeleri karşısında merkezî yönetimin
ne gibi tedbirler aldığı da açıklanmıştır. Burada devletin, köylülerin kronik
sorunları karşısındaki fonksiyonunun tespiti oldukça önem arz etmekteydi.
Osmanlı Devleti, tarım alanlarının ekilip biçilmesine ve köylülerden tahsil
edeceği vergilerin toplanmasına oldukça önem vermişti. Ancak köylülerin klasik
tarımsal faaliyetleri dışında topraklarını ekip biçmeleri için köylüleri
organize edemediği gibi onların gerek tahsildarlar tarafından gerekse
konar-göçer ile eşkıyalar tarafından istismar edilmelerine de tam anlamıyla
mani olamamıştı. Bu bağlamda merkezî yönetim XVI. yüzyılın ikinci yarısında, kırsal
yerlerde sağlanan vergi gelirlerinin azalmamasına ve şehirlerin temel gıda
maddelerinin (hububat ve et vs.) sağlanmasında güçlüklerin yaşanmamasına önem
vermişti.

XVI. yüzyılın ikinci yarısında tarımsal üretimin
önemli bir sac yağını oluşturan köylülerin üretimden pazara karşılaştıkları
sorunların neler olduğu, yetiştirmiş oldukları ürünlerin pazarlanmasında ne
gibi zorluklarla karşılaştıkları ve yaşanan sorunların tarımsal faaliyetler
üzerindeki tesirleri ‘mühimme defterleri’ne istinaden ele alınıp incelenmiştir.
Devletin en önemli gelir kalemleri arasında tarımsal faaliyetlerde elde edilen
vergiler oluşturmaktaydı. Bu bağlamda Osmanlı Devleti, köylülerin
karşılaştıkları sorunları divân-ı hümâyûna arzları neticesinde ne gibi kararlar
aldığı, sosyo-ekonomik yapı içerisinde önemli bir yere sahip olan reâyânın /köylülerin,
üretimden pazara kadar geçen süreçte karşılaştıkları beşerî ve doğal
sorunların, üretim üzerindeki etkileri araştırılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

XVI. yüzyıl, Osmanlı Devleti, Divân-ı Hümâyûn, köylü, üretim, kıtlık, vergi, reform

Structural Problems of Ottoman Peasants From the Production to the Market and Measures Taken by Central Administration Against these Problems in the 2nd Part of the 16th Century

Öz

The main element of the Ottoman
socio-economic structure consisted of production and supply-demand balance. The
main source of production was agriculture and agriculture-related factors. For
this reason, the elements of production in rural areas have always been under
the control of central government. During the agricultural production process,
the peasants faced some problems. In this context, the peasants who presented
the negativity to the Imperial Council, wanted to be informed about what
measures the central government took. It was necessary to investigate how the
peasants behaved in the face of both human-related problems and the problems
they faced during the period from the process of the agricultural fields where
the seeds met to the marketing of the proceeds.It was explained that the
peasants continued classical farming methods and made agriculture dependently
on climatic conditions and what kind of measures the central government took
against the abuse of the peasants in taxation by some civil servants.Here, the
determination of the state's function against the chronic problems of the
peasants was very important. The Ottoman State attached great importance to the
cultivation of agricultural lands and the collection of taxes to be collected
from the peasants.However, apart from the classical agricultural activities of
the peasants, it was neither able to organize the peasants to cultivate their
land, nor could fully prevent them from being exploited by the collectors and
by the nomads and the bandits.In this context, the central government in the
second half of the sixteenth century emphasized that the tax revenues provided
in rural areas should not be reduced and that the cities would not have
difficulties in providing basic foodstuffs (cereals and meat etc.).

In the second half of the sixteenth century, the
problems faced by the peasants who constitute an important pillar of
agricultural production, from production to market, the difficulties they faced
in the marketing of the products they have grown and the effects of the
problems on agricultural activities were examined with reference to the
registration books. Among the most important income items of the state were
taxes on agricultural activities.In this context, from production to market,
the effects of human and natural problems on production faced by people /
peasants who have an important place in socio-economic structure and what kind
of decisions the Ottoman State took after the problems faced by the peasants
were presented to the Imperial Council were investigated.

Anahtar Kelimeler

Sixteenth Century, Ottoman Empire, Imperial Council, peasant, production, Scarcity, Tax, reform

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri BOA MD 23: 31, 37, 39, 42, 53, 65, 78, 82, 103, 128, 149, 184, 391, 607, 613, 622. BOA, MD 24: 23, 24, 30, 103, 225, 242, 311. BOA, MD 26: 87, 114, 291, 308. BOA, MD 27: 23, 62, 292, 293, 305, 307, 363, 378. BOA, MD 28: 42. BOA, MD 48: 92, 132, 172, 314. BOA, MD 54: 18. BOA, MD 57: 143. BOA, MD 67: 44. BOA, MD 68: 26. BOA, MD 69: 27, 66-2, 223, 235, 240. BOA, MD 70: 18. 61. BOA, MD 71: 8. BOA, MD 72: 214, 259. BOA, MD 73: 30, 31, 87, 157, 263. Kitap ve Makaleler ALBAYRAK, S. (1973). Budin Kânunnâmesi ve Osmanlı Toprak Meselesi, Tercüman Yayınları, İstanbul. BARKAN, Ö. L. (2000). Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Tetkikler – Makaleler, İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayınları, Yayına Hazırlayan: Hüseyin Özdeğer), İstanbul. BARKEY, K. (2011). Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezîleşmesi, Çev.: Zeynep Altıok, (II. Baskı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. GENÇ, M. (2014). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, (XI. Basım), Ötüken Yayınları, İstanbul. TURAN, G.. (1999). “XVI Yüzyılda Uşak Kazası”, XIII. Türk Tarih Kongresi (Kongreye Sunulan Bildiriler), Cilt III., Kısım III., Ankara, ss. 1365 – 1388. KARADEMİR, Z. (2017). İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560-1660), Kitap Yayınevi, II. Baskı, İstanbul. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, (2010). Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul: DAGM. Yayınları, (Yayına Haz.: Yusuf İhsan Genç ve Diğerleri). İNALCIK, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), Eren Yayınları, İstanbul. İSLAMOĞLU, H. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İletişim Yayınları, İstanbul. ÖZ, M. (1999). “Tarımda Verimlilik Problemi”, XVI. Yüzyılda Uşak Kazası, XIII. Türk Tarih Kongresi (Kongreye Sunulan Bildiriler), Cilt III., Kısım III., Ankara, ss. 1643 - 1649. ŞAHİN, H., (2014). “Klasik Dönem Osmanlı Ekonomisinde İktisadi Kontrol Araçları”, Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C. V, S. 10, ss. TABAKOĞLU, A. (2005).Toplu Makaleler I İktisat Tarihi, Bayrak Matbaası, İstanbu.l ÜNAL, M. A. (2012). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Paradigma Yayınları, İstanbul. YILMAZ, H. F, (2012). 16. Yüzyıl Osmanlı Ekonomisinde Piyasa’nın Karşıtı Pazar, Ötüken Yayınları, İstanbul. YILMAZ, S. (2017). III. Murat Döneminde Divân-ı Hümâyûn Gündeminde Osmanlı Köyü ve Köylüsü, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara. WHITE, S. (2011). Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celali İsyanları, Alfa Yayınları, İstanbul.