An Evaluation of the Exception of Madrasah Students from the Military Service in the Ottoman Empire

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 2, 1074 - 1125, 30.09.2020

Hasan Yıldız

Öz

Madrasahs, that had been caused to lose their power and support due to the accelerating schooling process which gained momentum along with the Tanzimat reform era, have been educational institutions at the center of debates that continued until today It is a known fact that the discussions about the military service of madrasah students gained momentum during the era of Abdulhamid II and continued on to the Republic Period while also being used as the main evidence for the closure of madrasahs. However, the fact that such a vital issue is reflected in some academic studies by only giving narrations and interpretations and without relying on information, documents and evidence is incompatible with the principles of scientific research and scientific objectivity. In this article, the legal regulations on the recruitment of soldiers during the Ottoman Empire and the obligations that these regulations have brought to madrasah students were examined in chronological order. The article also thoroughly examines the issue of exemption from sortition exams, which is an exceptional practice. In particular, we attempted to present the background and implementation dimension of the exclusion of madrasah students from sortition exams and how some circles’ allegations targeting madrasahs and the perception they tried to create overlapped with each other. In addition, concrete information and documents were evaluated by focusing on the accuracy of the claims and criticisms that led to the institutional deterioration of madrasahs due to the aforementioned exemption.

Anahtar Kelimeler

Ottoman military service exception, Ottoman madrasahs, Madrasah students, Sortition exams

Osmanlı’da Medrese Talebelerinin Kur’a İmtihanlarından Muaf Tutulmalarının Sebep ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Tanzimat’la birlikte ivme kazanan mektepleşme sürecinin güç ve destek kaybına uğrattığı medreseler, günümüze kadar devam eden tartışmaların merkezindeki eğitim kurumları olmuşlardır. Medrese talebelerinin askerlik görevine ilişkin tartışmaların II. Abdülhamid döneminde başlayarak ivme kazandığı ve Cumhuriyet Dönemi’ne de intikal ederek medreselerin kapatılmasında başat delil olarak kullanıldığı bilinmektedir. Ancak böylesine hayati bir konunun bilgi, belge ve kanıta dayanmaksızın sadece rivayet ve yorumlara yer verilmek suretiyle bazı akademik çalışmalara yansıtılmış olması bilimsel araştırma ilkeleri ve bilimsel nesnellikle bağdaşmamaktadır. Bu makalede Osmanlıda asker alımı konusundaki yasal düzenlemeler ve bu düzenlemelerin medrese talebelerine getirmiş olduğu yükümlülükler kronolojik sıraya göre ele alınmış, ayrıca istisnaî bir uygulama olan kur’a imtihanlarından muafiyet konusu tüm teferruatıyla incelenmiştir. Özellikle medrese talebelerinin kur’a imtihanlarından istisna tutulmasının arka planı ve uygulama boyutu ile birtakım çevrelerin medreseleri hedef alan iddia ve oluşturmaya çalıştıkları algının birbiriyle ne kadar örtüştüğü ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bahse konu muafiyet nedeniyle medreselerin kurumsal açıdan yıpratılmasına yol açan iddia ve eleştirilerin doğruluk payı üzerinde durularak somut bilgi ve belgelere dayalı değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlıda Askerlik Yükümlülüğü, Osmanlı Medreseleri, Medrese Talebeleri, Kur’a İmtihanları

Kaynakça

• Kitaplar: -Ahmet Mithat Efendi, Üss-i İnkılâp-2: II.Abdülhamid Han’ın Cülusundan Birinci Seneye Kadar, Haz. Tahir Galip Seratlı, Selis Kitaplar yay., İstanbul, 2004. -Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı, Osmanlı Askeri Teşkilât ve Kıyafetleri (1876-1908), Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yay. İstanbul, 1986. -Ayın, Faruk, Osmanlı Devletinde Tanzimat’tan Sonra Asker Alma Kânunları (1839-1914), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1994. -Beşikçi, Mehmet, “Birinci Dünya Savaşında Devlet İktidarı ve İç Güvenlik: Asker Kaçakları Sorunu ve Jandarmanın Yeniden Yapılandırılması”, Türkiye’de ordu, devlet ve İç Güvenlik Siyaseti, Derleyenler: Evren Balta Paker, İsmet Akça, İstanbul Bilgi Ünv. Yay., İstanbul, 2010. -Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilâf Fırkası: II.Meşrutiyet Devrinde İttihad ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, Dergah Yay., İstanbul, 1990. -Çelik, Recep, Milli Mücadele Günlerinde Din Adamları, (AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2017). -Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i Islahatı(1826-1882), çev. Ali Reşad, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1328. -Ergin, O. Nuri, Türkiye Maârif Tarihi, c.I-II., Eser Matbaası, İstanbul, 1977. -Günday, A. Faik Hurşit, Hayatım ve Hatıratım, Çelikcilt Matbaası, İstanbul, 1960. -Hakkı, Osmanlı Ordusu Ahvâl ve Tensîkât-ı Askeriyesi, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye Matbaası, 1.bs., İstanbul, Kânunuevvel-1325. -Heinzelmann, Tobias, Cihaddan Vatan Savunmasına: Osmanlı İmparatorluğu’nda Genel Askerlik Yükümlülüğü 1826-1856, çev. Türkis Noyan, Kitabevi yay., İstanbul, 2008. -İnalcık, Halil; Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye İş Bankası yay., 4.bs., İstanbul, 2014. -Karal, E. Ziya, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2011, 7.bs., c.VII. -Kepecioğlu, Kâmil, “Medrese”, Bursa Kütüğü, Bursa Büyük Şehir Belediyesi, haz. Hüseyin Algül vd. c.III, (s.113-114). -Kırımîzâde Mehmet Neş’et Efendi, Sultan İkinci Abdülhamid Han’a Takdim Edilen Jurnallerin Tahkîk Raporları (1891-1893), haz. Raşit Gündoğdu vd., Çamlıca Basım Yayın, İstanbul, 2008. -Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakikat:Tarihî Hakikatların Aynası, haz. İsmet Miroğlu, Berekât Yayınevi, İst, 1983. -Sarıkoyuncu, Ali, Milli Mücadelede Din Adamları-I,II, DİB yay., 2c., 6.bs., Ankara, 2012. -Şakar, M.Fehmi; Güçtekin Nuri, Maariften Milli Eğitime İstanbul Sicilleri (1878-1965), 3c., İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü, İstanbul, 2018. -Yurdakul, İlhami, “Şeyhülislamlık Merkezi Olarak İstanbul”, Tarih İçinde İstanbul Uluslararası Sempozyumu, 14-17 Aralık 2010, İstanbul, 2011. , “Osmanlı Ordularının Asker İhtiyacının Karşılanmasında Yeni Bir Yöntem: Kur’a Sistemi (1839-1914)”, edit. Feridun M. Emecen, Eski Çağ’dan Modern Çağ’a Ordular -Oluşum, Teşkilat ve İşlev-, Kitabevi yay., İstanbul, 2008. Makaleler: -Arıkan, Mustafa, “Ağabey ve Kardeşi: Hayat Çizgisi Savaştan Geçen İki Medreseli”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl:13, Bahar-2015, S.18, (s.385-410). -Arslan, Mehmet, “Birinci Dünya Harbinde Çanakkale Cephesine Asker Alım İşlemleri ve Askerlerin Cepheye İntikalleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl:13, Bahar-2015, S.18, s.224. (s.219-248). -Atay, Hüseyin, “Medreselerin Gerilemesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi(AÜİFD), Ankara, 1981, c.XXIV, S.1, (s.15-56). -Balcı, Ramazan, “Medreselerin Islahı Konusunda Sultan II. Abdülhamid’in Hazırlattığı Bir Lâyihanın Tahlili”, Tarih Okulu, Ocak-Nisan 2012, S.XII, (s.155-191). -Birinci, Ali, “31 Mart Vak’ası’nın Bir Yorumu”, Genel Türk Tarihi, c.VII, (s.381-414). -Edip, Eşref: “Dini İslam Müesseselerini Nasıl Yıktılar?”, İslam Türk Ansiklopedisi Mecmuası, c.II, No:87. -Ergün, Mustafa: “II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islahat Çalışmaları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara, 1982, c.XXX, S.I,II, (s.59-89). -Güldüren, Cem, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medrese Öğrencilerinin Askerliği Meselesi”, Toplumsal Tarih, Aralık 2017, S.288, (s.68-75). -Kayacık, Ahmet, İslam Mantık Geleneginde Fenari'nin Yeri (Fenari Şerhi ve İçeriği Üzerine), İslami İlimler Dergisi, Yıl 5. Sayı 2. Güz 2010 (107-112). -Tutsak, Sadiye, “Milli Mücadele Yıllarında Ankara İlmiye Medreselerini Canlandırma Çabası”, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2003, c.5, S.2, (s.11-30). Tezler: -Aksu, Cevat, Dâr-ı Şûrâ-yı Askeri (Kuruluşundan 1876 Yılına Kadar), , Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2004. -Güldüren, Cem, The Conscrıptıon Of Relıgıous Students In The Ottoman Empıre, Koç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Karşılaştırmalı Tarih ve Toplum Çalışmaları ABD., Karşılaştırmalı Tarih ve Toplum Araştırmaları Bilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2017. -Tunalı, Ayten Can, Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda Yapılanma (1839-1876), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2003. -Ünal, Uğur, Sultan Abdülaziz Dönemi Osmanlı Kara Ordusu(1861-1876), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakın Çağ Tarihi Bilim Dalı, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2006. -Yıldız, Hasan, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi’nde Eğitim ve Öğretim, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2017. -Yurdakul İlhami, İlmiye Merkez Teşkilatı’nın (Bâb-ı Meşihat) Yenileşme Süreci (1826-1878), Marmara Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih ABD, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2004. Arşiv Belgeleri: 1- İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivi (İMMA), a) Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV): -Defter no: 2066, varak no: 224. -Defter no: 2067, varak no: 95,107,116. -Defter no: 2068, varak no: 134,181, 220, 228, 241, 254. -Defter no: 2070, varak no: 19, 43, 44, 122-123,196, 202, 232, 265. -Defter no: 2071, varak no: 1, 15,29, 117, 170, 332. -Defter no: 2072, varak no: 99, 177, 195, 303. -Defter no: 2073, varak no: 154, 235, 258. -Defter no: 2075, varak no: 113, 165, 204, 205. -Defter no: 2076, varak no: 35,36,74, 129. -Defter no: 2080, varak no: 22. -Defter no: 2081, varak no: 65, 80, 138. -Defter no: 2082, varak no: 63,194, 250. -Defter no: 2083, varak no: 42, 87. -Defter no: 2088, varak no: 1. -Defter no: 2089, varak no: 200. -Defter no: 2099, varak no:257. b) Meclis-i Mesâlih-i Talebe Defterleri (MMTD): -Defter no: 2202, varak no: 11, 17b, 20b, 36a, 87, 137, 154, 168, 172, 182. c) Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi Muharrerât Defterleri (DHAM.MD): -Defter no: 2260, varak no: 42a, 47a, 48a. d) İstanbul Medreseleri Talebe Kayıt Defterleri (İMTKD): -Defter no:2283, varak no:10. -Defter no:2284. e) Talebe Künye Defterleri (TKD): -Defter no:2290, ba. -Defter no:2291, varak no:2, 5. -Defter no:229, ba. -Defter no:2293, ba. -Defter no:2297, varak no: 20 2- Başbakanlık Osmanlı Arşivleri(BOA): -Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), -Dosya no: 3446, Gömlek no: 258441/3,4. -Dosya no: 3263, Gömlek no: 244677. -Dâhiliye (DH), Mektûbî (MKT), -Dosya no: 2004, Gömlek no: 1. -Teftişât-ı Rumeli Evrâkı, Jandarma Müşîriyet ve Kumandanlık Evrâkı (TFR-I-AS), -Dosya no: 58, Gömlek no: 5711. -Yıldız, Mütenevvi Mârûzat (Y.MTV.), -Dosya no: 68, Gömlek no: 17/1. -Dosya no: 97, Gömlek no: 41. -Yıldız, Meşihat Dairesi Mârûzatı (Y.PRK.MŞ), -Dosya no: 3, Gömlek no: 6/1-6. Mevzuat Metinleri, Düstûr Ve Salnâmeler: -Asâkir Nizamnâme-i Şahânenin Sûret-i Ahzını Mübeyyin Kânunâme-i Hümâyundur, Matbaa-ı Cerîde-i Askeriye, İstanbul, Teşrînievvel-1302. -Düstur, Tertib-i Evvel, Birinci Cilt, Matbaa-ı Âmire, İstanbul, 1299. -Düstur, Tertib-i Sâni, Matbaa-ı Osmâniye, Dersaâdet, 1330. -Düstûr-ı Askerî, Mekteb-i Fünûn Harbiye-i Şahâne Matbaası, 18 Teşrinisânî 1286. -Umûr-i Şer’iyye ve Evkâf Vekâleti Tedrisât Müdüriyet-i Umûmiyesi, Medâris-i -İlmiye Nizamnâmesi, Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, Şehzadebaşı, 1338-1341. -Mükellefiyet-i Askeriye Kânunu, Nefâset Matbaası, İstanbul,1332. -Mükellefiyet-i Askeriye Kânun-ı Muvakkatı, Matbaa-ı Âmire, İstanbul, 1330. -Salnâme-1290, (28 defa), Matbuât-ı Maarif, İstanbul, ty. -Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye-1326, (65.defa), Selanik Matbaası, by., ty. -Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye-1327, (66.defa), Selanik Matbaası, Dersaâdet, 1327. -Trabzon Vilâyet Salnâmesi,(1322 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur), 22.defa, Vilâyet Matbaası, t.y. Gazete, Dergi, Elektronik Yayınlar: - H. Feyzi, “Talebe-i Ulûmda Hareket-i Fikriyye”, Sebilürreşâd, (11 Muharrem 1332-28 Teşrînisânî 1328), c.XI, S.274, (s.212-213) - Hâkimiyyet-i Milliye, (13 Mart1340), S.1070. -Hatipzâde Ahmed Vasfî, “Medâris-i İlmiyye”, Sebîlürreşâd, (11 Cemâziyelevvel 1331-4 Nisan 1329), c.X, S.240, (s.95-98). - Maşrık-ı İrfan:Konya (19 Mart 1325), No:5. - “Medreseler”, Tanin, 26 Zilkâde 1330/24 Teşrinisânî 1328 (6 Kasım 1912), (ss.3-4). - Meclis-i Mebusân Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre I, Cilt II, İnikâd 39, 25 Şubat 1324. - “Talebe-i Ulûmun Kur’a İmtihanları”, Beyânü’l-Hâk, S.9. - Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Devre:I1, Cilt VIII-I, 17/04/1340. - Mehmet Fatîn, “Tedrisât ve Medârisden İmtihanlar” Beyânü’l-Hâk, (25 Zilhicce 1326-5 Kânunusâni 1324), S.16, s.357-361. - Mustafa Hakkı, “Ulemâ-i İslâmiyye İle Hasbihâl”, Sebîlürreşâd, (21 Receb-i Şerif 1331-13 Haziran 1329), c.X, S.250. - Mustafa Sabri “Talebe-i Ulûma”, Beyânü’l-Hak, (23 Cemâziyelevvel 1327/29 Haziran 1325), S.33, (s.764-768). - Müntesibîn-i İlmiyeden Biri, “Islâh-ı Medâris”, Beyânü’l-Hâk, (27 Zilkâde 1326-8 Kânunuevvel 1324), S.12. - “Tarihçe”, http://www.kkk.tsk.tr/Okullar/KKAMYO/hakkinda/tarihce. html, (Erişim: 13 Nisan 2018). - (Üsküp) Yıldız-1324, (22 Mart 1324), S.VI.