V. / XI. Asırda Bir Selçuklu Veziri: Müeyyidülmülk b. Nizâmülmülk’ün Siyasî ve İdarî Etkinliği

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 407 - 441, 28.03.2022

Efe Yeşildurak

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1061000

Cited By: 2

Öz

Selçuklu tarihinde icraat ve başarılarıyla tanınan ve yaklaşık otuz yıl vezirlik makamında kalan Nizâmülmülk, oğulları, torunları ve onların faaliyetleriyle de bilinmektedir. Devrin kaynaklarında Nizâmülmülk’ün on veya on iki oğlu olduğu zikredilmesine rağmen yalnızca dokuzu hakkında malumat verilir. Oğullarından Müeyyidülmülk Ubeydullah’ın (444/1052-494/1101) siyasi gücü ve etkisi neredeyse babası Nizâmülmülk’e ulaşmıştır. Hem hilâfet merkezi Bağdat’ta hem de Selçuklu hakimiyetindeki diğer bölgelerde siyasi faaliyetlerde etkin rol oynamıştır.
Nizamülmülk, oğlu Müeyyidülmülk’ün Abbasi veziri olması için pek çok kez girişimde bulunmuş fakat o, önce halifenin yardımcısı olmuş ve bu sırada elçi olarak görevlendirilmiş, ardından 473/1081 yılında Tikrît şehrini ele geçirerek, birkaç sene burada kalmış ve şehri tahkim etmiştir. 476/1084 senesinde Divân-ı inşâ ve tuğra reisi olmuş, hatta bu sırada devrin en önde gelen medresesi olan Bağdat Nizâmiye medresesine Ebû Sa‘d Abdurrahman b. el-Me‘mun’u müderris olarak atamıştır. 477/1085 yılında, Şerefüddevle Müslim gibi ayaklanan emirlere karşı Sultan Melikşah tarafından görevlendirilmiş ve isyanların kontrol altına alınmasını sağlamıştır. 487/1095 yılından, vefat ettiği 494/1101 yılına kadar ise önce Berkyaruk ve ardından Muhammed Tapar gibi iki ayrı Selçuklu sultanına vezir olmuştur. Selçukluların iç karışıklıklar içinde olduğu bir dönemde, taht mücadelesi içinde olan iki hükümdara ardarda vezirlik yapması ve vezirliği boyunca hem siyasi faaliyetlere hem de Bâtınîlerle olan mücadelelere yön veren isimlerden biri olması sebebiyle Selçuklu tarihinde önemli bir konuma sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Nizamülmülk, Müeyyidülmülk, Vezir, Selçuklu, Berkyaruk, Muhammed Tapar

A Seljuk Vizier in the 5th/11th Century: The Political and Administrative Influence of Muayyad Al-Mulk b. Nizam Al-Mulk

Öz

Nizam al-mulk was a successful vizier who served the Seljuk dynasty for about 30 years. Also, he is mentioned with his sons, grandchildren, and their activities. The power and influence of one of his sons named Muayyad al-mulk Ubayd Allah (d.494/1101) was impactful as much as his father, Nizam al-mulk. Muayyad al-mulk held an essential position in political activities both in Baghdad, the center of the caliphate, and in other regions under Seljuk rule. Nizam al-mulk made many attempts to have his son Muayyad al-mulk become the Abbasid vizier. Despite his all effort, Muayyad al-mulk first became the deputy of the caliph and then he was appointed as an ambassador at this time. Following this, he captured the city of Takrit in 473/1081, stayed here for a few years, and fortified the city. In 476/1084, he became the head of the divan-i insha and tuğra. At this time, he appointed Abu Sa'd Abd al-rahman b. al-Ma'mun as a “mudarris” to the Baghdad Nizamiyah madrasa which was leading a educational institution. In 477/1085, Muayyad al-mulk was appointed by Sultan Melik Shah against the rebellious emirs such as Sharaf al-Dawla Muslim. His action ensured that the rebellions were taken under control. From 487/1095 until his death in 494/1101, he became a vizier to two separate Seljuk sultans; Barkiyaruq and Muhammad Tapar respectively. Muayyid al-mulk was a front and center vizier due to served to two successive sultans who were fighting for the throne and also he was a leading person for both political activies and fighting with Batinids in the Seljuk history.

Anahtar Kelimeler

Nizam al-mulk, Muayyad al-mulk, Vizier, Seljuks, Barkiyaruq, Muhammad Tapar

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, haz.: Erdoğan Merçil, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Ak-kala, Alî Saferî, “Selçuklu Vezîri Nizâmü’l-Mülk’ün Vasiyetnâmesi”, (trc.: Osman G. Özgüdenli), MÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/1 (2014), ss. 203- 214.
• Akılî, Seyf el-Dîn Hacı b. Nizâm Akılî, Âsâr el- Vüzerâ, nşr.: Mîr Celâleddin Hüseynî Urmevî, Tahran 1337.
• Bağdadi, Bahaeddin Muhammed b. Müeyyed, et- Tevessül ile’t-türessül, tsh.: Ahmed Behmenyâr, İntişârât-ı Esâtir, Tahran 1385.
• Beyhakî, Zahîrüddîn Ebu’l- Hasan Ali b. Zeyd Beyhakî (İbn Fınduk), Tarih-i Beyhak, tsh. Kârî Seyyid Kelîmullah Hüseynî, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1396hş.
• Bosworth, C. E., “Nizâmiyya”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition), Brill-Leiden 1995, VIII, s. 81-82.
• Bowen H.-Bosworth C. E., “Nizam Al-Mulk”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition), Brill-Leiden 1995, VIII, s. 69-73.
• Bundârî, Zübdetü'n- Nusra ve Nuhbetü'l-Usra, nşr.: M.T. Hoursma, çev.: Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev.: Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Çağatay, Neşet, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Ebü’l-Fida, İmadüddin el-Melikü’l-Müeyyed İsmail b. Ali, el- Muhtasar fî ahbari’l-beşer; Târîhu Ebi’l-Fida, nşr. Matbaatü’l-Hüseyniye el-Mısriyye, 4c.
• Gökmen, Gökhan, “Emîrü’ş_Şü’arâ Mu’izzî Dîvânı’nda Nizâmülmülk Methiyeleri”, Bilge Vezir Nizâmülmülk, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019, ss. 399- 420.
• Hakikat, Abdürredi’, Vezirân-ı İrani, İntişarat-ı Kumeş, Tahran 1374.
• İbn Vâsıl, Muhammed b Sâlim b. Nasrullah b. Sâlim el-Mâzenî et-Temîmî el- Hamevî, Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb, Kahire 1957.
• Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295- 530/ 908- 1136), İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Handmir, Gıyaseddin, Düsturü’l- vüzera, tashih: Said Nefisi, İntişarat-ı İkbal, Tahran.
• Hasan, M. Rüknüddin, “Nizam al-Mulk Tusi”, A History of Muslim Philoposhy, Lahor: Pakistan Philosophical Congress, 1961, Chapter 38, s. 766- 792.
• Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev.: Necati Lugal, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• İbn Hallikan, Ebu’l- Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed, Vefayâtü’l-Ayân ve enbâü ebnâi’z-zamân, nşr.: İhsan Abbas, c. I- VII, Beyrut 1900-1994.
• İbnü’l- Cevzî, Ebu’l- Ferec Cemâlüddin Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el- Bağdâdî, el- Muntazam fî tarihi’l- mülûk ve’l-ümem, nşr.: Muhammed Abdülkadir Atâ- Mustafa Abdülkadir Atâ, c. I- XVIII, Beyrut 1992.
• İbnü’l- Esîr, el- Kâmil fi’t- târîh, X, çev.: Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İbnü’l-Fuvâtî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed eş- Şeybânî el-Bağdâdî, Mecma‘i’l fî mu‘cemi’l-elkab, thk. Muhammed el- Kâzım, İran 1416h.
• İbn Kesir, el- Bidâye ve’n- Nihâye, XII, çev.: Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Tagriberdi, Ebü’l-Mehasin Cemaleddin Yusuf b. Tagriberdi, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire, Dârü’l-Kütüb, Kahire.
• İbnü’l-Umrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, el-İnbâ‘ fî tarîhî’l-hulefâ, thk. Kâsım es-Sâmerrâî, Kahire 2001.
• İbnü’l- Verdî, Selçuklular, haz.: Mustafa Alican, İstanbul: Kronik Kitap, 2017.
• İbnü’t- Tiktaka, El- Fahri (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632- 1258), çev.: Ramazan Şeşen, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2016.
• İkbal, Abbas, Vezaret der Ahd-i Selâtîn-i Bozorg-i Selçukî, Tahran: İntişârât-ı Dâneşgâh-ı Tahran, 1338.
• İsfizârî, Muinüddin Muhammed b. Abdullah Herevî, Ravzatü’l-cennât fi evzafi medineti Herat, tsh. Seyyid Muhammed Kazım İmam, İntişarat-ı Daneşgâh-ı Tahran, Tahran 1338hş.
• İzgi, Cevat, “Ebîverdî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, c. X, s. 76- 77.
• Kaçın, Bülent, Selçuklu Hatunları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2017.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Nizâm-ül-Mülk”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964, c. IX, s. 329- 333.
• Kara, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Kaşanî, Cemalüddin Ebu’l- Kasım Abdullah b. Ali b. Muhammed, Zübdetü’t- Tevârîh, Tahran: Müessese-i Mutâlaât ve Tahkikât-ı Ferhengi, 1366.
• Kesik, Muharrem, “Büyük Selçuklu Devleti Veziri ve Türk Tarihinin Önemli Devlet Adamlarından Nizâmülmülk (1018- 1092)”, USAD, Bahar 2018 (8), s. 53- 81.
• Klausner, Carla L., The Seljuk Vezirate - A Study Of Civil Administration 1055- 1194, Cambridge: Harvard University Press, 1973.
• Kummî, Necmeddin Ebü’r- Reca, Tarihü’l- vüzera, haz.: Muhammed Taki Dânişpejûh, Tahran 1363.
• Mahbube, Abdülhadi Muhammed Rıza, Nizâmülmülk: el- Hasan b. Ali b. İshak et- Tusi ‘‘408- 485’’, Kahire 1999.
• Merçil, Erdoğan, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Merçil, Erdoğan, Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2015.
• Merçil, Erdoğan, Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilatı, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Mu’izzî, Dîvân-i Emîr Mu’izzî, tsh. Abbas ikbâl Âştiyânî, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1389.
• Müntecebüddin Bedi, Atabetü’l- ketebe, tsh.: Muhammed Kazvini-Abbas İkbal, Tahran: İntişarat-ı Esâtir, 1384.
• Nahcivânî, Hinduşah b. Sencer b. Abdullah Sâhibî, Tecâribü’s- Selef: der Tevarih-i Hulefa ve Vüzeray-ı İşân, tsh.: Abbas İkbal, Tahran: Kitâbhâne-i Tahûrî.
• Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, haz.: Mehmet Altay Köymen, 4. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Nüveyrî, Şehabeddin Ahmed b. Abdulvehhâb b. Muhammed, Nihâyetü’l-ereb fî fünuni’l-edeb, Kahire 1323h.
• Ocak, Ahmet, Nizâmiye Medreseleri, İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2017.
• Ömer Enver ez- Zebdânî, el- Vezîrü’s-Selcûkî Nizâmülmülk: el- Hasan b. Ali b. İshak et- Tusi “408- 485”, Dımaşk 2017.
• Özaydın, Abdülkerim, “Fahrülmülk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, c. XII, s. 99-100.
• Özaydın, Abdülkerim, “Müeyyidülmülk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, c. XXXI, s. 490- 491.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/ 1092-1104), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, (498-511/ 1105-1118), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular I, İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Paul, Jürgen, “Arslan Arghun-Nomadic Revival”, The Seljuqs -Politics, Society and Culture-, ed. Christian Lange- Songül Mecit, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012, ss. 99- 117.
• Ravendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhat-üs Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, trc. Ahmed Ateş, 2 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullâh, Câmi’ü’t- Tevârîh, haz.: Erkan Göksu- H. Hüseyin Güneş, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Rizvi, S. Rizwan Ali, Nizam Al- Mulk Tusi, haz.: Muhammad Ashraf, Lahor 1978.
• Sallabi, Ali Muhammed Sallabi, Devletü’s- Selâcikâ, Beyrut: Dârü’l- Ma’rife, 2006.
• Sem‘ânı̂, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb, Beyrut 1962.
• Sevim, Ali, Suriye Selçukluları I (Fetihten Tutuş’un Ölümüne Kadar), Ankara: Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1981.
• Sıbt İbnü’l- Cevzî, Mir’âtü’z- Zeman fî Tarihi’l-Âyan, nşr. Ali Sevim, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1968.
• Şebânkâreî, Muhammed Ali b. Muhammed, Mecmâ’u’l-Ensâb, tsh. Mir Haşim Muhaddis, Tahran: İntişârât-ı Emir Kebir, 1376.
• Şirâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali, Tabakâtü’l-Fukaha, thk. İhsan Abbas, Beyrut 1970.
• Tabatabayî, Seyyid Cevad, Hâce Nizâmülmülk, Tahran 1375.
• Târih-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), trc.: Halil İbrahim Gök- Fahrettin Coşguner, Ankara: Atıf Yayınları, 2014.
• The Cambridge History of Iran – In Eight Volumes- Vol. 5, The Saljuq and Mongol Periods, ed.: J. A. Boyle, Cambridge 1968.
• Usta, Aydın, “Ünlü Selçuklu Kumandanı; Sadüddevle Gevherayin”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstabul 2013, s. 96-112.
• Yafii, Afifüddin Abdullah b. Es‘ad b. Ali el- Yemani, Mir‘atü’l-cenan ve ibretü’l-yakzan fî ma‘rifeti havadisi’z-zaman, Beyrut 1997.
• Yakûbî, Şeyh Muhammed, Fedâilu’l- Enam min Resâili Huccceti’l- İslâm (Gazzâlî’nin Mektupları), terc.: Merve Kelebek, İstanbul 2017.
• Yâkut el- Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbüddîn, İrşadü’l-erib ila ma’rifeti’l-edib (Mu‘cemü’l-udebâ), thk. İhsan Abbas, Beyrut 1993.
• Yâkut el- Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbüddîn, Mu‘cemü’l-büldan, 2. Bsm, Beyrut 1995.
• Yavari, Neguin, The Future of Iran’s Past: Nizam al- Mulk Remembered, London: C. Hurst & Co. Publishers Ltd., London 2018.
• Yezdî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Nizam el-Hüseynî, el-Errâze fî’l-hikâyeti’s-Selcûkiyye, Tahran 1388hş.
• Zâhirüddîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, nşr.: Mirza İsmail Han Afşâr, Tahran: Çâphâne-i Hâver-i Tahran, 1332.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lami’n-nübelâ, thk. Beşşar Avvad Ma’ruf, 3.bs, Beyrut 1985.
• Zehebî, Ebu Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tarihü’l-İslâm ve vefeyâtü’l- meşâhir ve’l-a‘lâm, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, 2.bsm, Beyrut 1413hş/1993.
• Zehrânî, Muhammed Misfer, Nizamü’l- Vizare fi’d- Devleti’l-Abbasiyye h. 334- 590, Farsça trc. Setar Avdî, Nizâm-ı Vezaret der Devlet-i Abbasiyân, -Asr-ı Al-Bûye ve Selçukiyân, Tahran: Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1393.