Epidemic Diseases in and Around The City of Mardin in the 19th Century

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: Dr. Mahmut Kırkpınar'a Armağan, 1921 - 1949, 29.12.2022

Arzu Şahin

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1149090

Öz

Located in the Southeastern Anatolian Region, the city of Mardin resides on the southern slopes of the Mardin-Midyat border. Thanks to its geographical location, the city has been on the transit route of many civilizations throughout history. As a result of the victory of the Ottoman State in the Battle of Chaldiran in 1515, the city of Mardin came under the rule of the state and took its place in the administration organization as a Sanjak Center affiliated to the Province of Diyarbakır.
Epidemics that spread to large geographical regions in short periods cause mass deaths and serious health problems. In addition to natural disasters such as famine, drought, flood, locust attacks, etc. many epidemic diseases such as plague, cholera, malaria, syphilis, and similar diseases cause great destruction. These destructions also affect societies economically, socially, and culturally.
The city of Mardin, which will be investigated in this study at a micro level, is among the places affected by various epidemic diseases, especially plague and cholera. In this study, the diseases observed in and around the city of Mardin in the 19th century, the measures taken against these diseases, the treatment methods, the quarantine implementations, the allocations of quarantine stations will be evaluated. In the current study, it is also aimed to focus on the cultural, social, and economic changes caused by the epidemics in and around the city of Mardin.
The documents in the Presidential Ottoman Archive are the primary sources that will form the basis of our study. Furthermore, our study will be supported by the previous studies conducted during the period in question in addition to the research and investigation resources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Epidemic Diseases, Cholera, Plague

19. Yüzyılda Mardin ve Çevresinde Salgın Hastalıklar

Öz

Anadolu’nun güneydoğusunda yer alan Mardin, Mardin-Midyat eşiğinin güney yamaçları üzerinde bulunmaktadır. Coğrafi konumu itibariyle, tarih boyunca birçok medeniyetin geçiş güzergâhında yer almıştır. Mardin, Osmanlı’nın 1515 yılında gerçekleştirdiği Çaldıran Zaferi neticesinde, devletin hâkimiyeti altına girmiş ve Diyarbakır Eyaleti’ne bağlı bir sancak merkezi olarak idari teşkilattaki yerini almıştır.
Kısa süre içerisinde geniş coğrafyalara yayılan salgın hastalıklar, toplu ölümlere ve ciddi sağlık sorunlarına sebebiyet vermektedir. Tarihte yaşanan kıtlık, kuraklık, sel felaketi, çekirge istilası gibi tabii afetlerin yanında veba (taun), kolera, sıtma, frengi, çiçek vb. daha birçok salgın hastalıklar büyük tahribatlara yol açmıştır. Bu tahribatlar da toplumları iktisadi, sosyal ve kültürel açıdan etkilemiştir.
Mikro düzeyde ele alacağımız Mardin, veba ve kolera başta olmak üzere çeşitli salgın hastalıklardan etkilenen yerler arasındadır. Bu çalışmada 19. yüzyıl boyunca Mardin ve çevresinde görülen hastalıklar, bu hastalıklara karşı alınan tedbirler, uygulanan tedaviler, karantina uygulaması, tahaffuzhanelerin (karantina yeri) tahsis edilmesi gibi hususlar ele alınacaktır. Mardin ve çevresinde salgınlardan kaynaklı kültürel, sosyal ve ekonomik değişimler üzerinde de durulması amaçlanmaktadır.
Araştırmamıza esas teşkil edecek kaynakların başında Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’ndeki belgeler gelmektedir. Bunun yanı sıra çalışmamız, döneminde kaleme alınan eserler ile araştırma ve inceleme kaynaklarla da desteklenecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Mardin, Salgın Hastalıklar, Kolera, Veba., Ottoman State, Epidemic Diseases, Cholera, Plague

Kaynakça

• Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, haz. Burhan Zengin, Ankara, 1999.
• Abdüsselam Efendinin Mardin Tarihi, haz. Hüseyin Haşimi Güneş, İstanbul, 2007.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c. 4, İstanbul, 1994.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, (Belediye Osmanlıca Kitaplar Koleksiyonu) TB_0417/07 (Meclis-i Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye, Veba, İstanbul, 1326).
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Bel_Osm_K.00030, (Dr. Besim Ömer- Dr. Akil Muhtar, Kolera Hastalığında İttihâzı Lazım Gelen Tedâbir Etibbâya Rehber, İstanbul, 1328).
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, (Belediye Osmanlıca Kitaplar Koleksiyonu) Bel_Osm_000050.
• Altan, Bilal, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Cizre’de Kolera Salgını ve Yol Açtığı Tahribat”, Mukaddime, 10 (1), 2019, s. 37-52.
• Ayar, Mesut, Osmanlı Devletinde Kolera Salgını İstanbul Örneği (1892-1895), İstanbul, 2007.
• Ayışığı, Metin, “Balkan Savaşları Sırasında Kolera ile Mücadele”, Türk Dünyası Araştırmaları, c. 126, S. 248, Eylül-Ekim, 2020, s. 49-64.
• Bingül, Şeyhmus, “Bitlis’te Salgın Hastalıklar ve Kolera (XIX. Yüzyılın Sonu-XX. Yüzyılın Başları)” Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, c. II, Editörler: Prof. Dr. Mehmet İnbaşı- Prof. Dr. Mehmet Demirtaş, Ankara, 2019, s. 489-497. Bozan, Oktay, “Diyarbakır Vilayeti’nde 1894-1895 Kolera Salgını ve Etkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 218, İstanbul, 2015, s. 219-240.
• Cengiz, Hasan Ali, “XIX. Yüzyıla Kadar Edirne’de Görülen Salgın Hastalıklar”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 2, Güz 2020, s. 511-529.
• Çetin, Engin, “1812-1814 Veba Salgınının Üsküdar’a Tesirleri”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X 19-20-21 Ekim 2018 Bildiriler, ed. Dr. Coşkun Yılmaz, İstanbul, 2019, s. 191-215.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, 2000.
• Edward Raczynski’nin Türkiye Seyahati Günlüğü, çev. Sabire Arık, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2019.
• Erler, Mehmet Yavuz, Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), İstanbul, 2010.
• Ertaş, Mehmet Yaşar – Kağan Eğnim, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Hastalıklar”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 10, Denizli, 2011, s. 83-108.
• Ertaş, Mehmet Yaşar - Fatma Yıldız, “19 Yüzyılda Anadolu’da Sıtmanın Görüldüğü Yerler ve Alınan Önlemler”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Ankara, 2017, s. 223-245.
• Kılıç, Orhan, İnsanlığın Ölümle İmtihanı Mikrop, Salgın ve Toplum, İstanbul, 2021.
• Kılıç, Orhan, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri”, Küresel Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği, Editörler: Prof. Dr. Muzaffer Şeker, Prof. Dr. Ali Özer, Dr. Cem Korkut, TÜBA, Ankara, 2020, s. 15-53.
• Kılıç, Orhan, “Orta ve Yeniçağlarda Salgın Hastalıklar, Göç ve İskân”, Geçmişten Günümüze Göç II, ed. Prof. Dr. Osman Köse, Samsun, 2017, s. 1237-1247.
• Kılıç, Orhan, “Salgın Hastalıkların Osmanlı Vergi Düzenine Etkisi”, Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri 1, İzmir 25-27 Nisan 2019, İzmir, 2019, s. 371-384.
• Kılıç, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elâzığ, 2004.
• Kılıç, Orhan, “Eskiçağdan Yakınçağa Sıtma ve Tarihe Etkileri”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Editörler: Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek, Ankara, 2017, s. 117-159.
• Kumaş, Nursal, “Osmanlı Devleti Döneminde Sıtma Hastalığını Önlemeye Yönelik Hükümetin Aldığı Tedbirler (1860-1922)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, Editörler: Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek, Ankara, 2017, s. 259-282. Kuneralp, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac Ve Kolera”, çev. Prof. Dr. Münir Atalar, OTAM, s. 7, Ankara, 1996, s. 497-511.
• Mengirkaon, Sabri, 19. Yüzyılda Diyarbekir’de Kıtlık, Mardin Artuklu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mardin, 2021.
• Özlü, Zeynel – Mustafa Murat Çay, “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklarla Mücadele ve Frengi Hastalığı”, Koronavirüs Pandemisi ve Geçmişten Günümüze Salgın Hastalıklar, ed. Mehmet Ali Yıldırım, Kilis, 2020, s. 168-197.
• Özlü, Zeynel – Mustafa Murat Çay, “19. Yüzyılda Dünyada Sağlık Güvenliğini Sağlamaya Yönelik Çalışmalar ve Uluslararası Sağlık Güvenliği Açısından Lozan Antlaşması’nın Önemi”, Küresel Salgın ve Güvenlik: Tarihsel Süreç, ed. Doç. Dr. Yunus Emre Tansü, Gaziantep, 2020, s. 15-47.
• Öztürk, Mustafa, “Osmanlı İktisadında Fiyatları Etkileyen Unsurlar”, Prof. Dr. Şerafettin Turan Armağanı, Antakya, 1996, s. 221-239.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I-III, İstanbul, 1993.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), çev. Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1997.
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina”, DİA, c. 24, İstanbul, 2001, s. 463-465.
• Sarıyıldız, Gülden, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri (22-26 Mayıs 2000) Bildiriler, İstanbul 2001, s. 309-319.
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, c. 58, S. 222, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s. 329-376.
• Şimşek, Kamuran, “Osmanlı Devri Denizli’de Salgın Hastalıklar”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 38, Denizli, 2020, s. 163-176.
• Taşkın, Ünal, “Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Palu’da Tabii Afetler (1858-1910)”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, c. V, S. 2, Elazığ, 2018, s. 73-81.
• Topuz, Ercüment, “XIX. Yüzyılda Antep (Ayıntab) Örneği Üzerinden İllet-i Kolera ile Mücadele”, Tarihten Günümüze Ayıntab – Gaziantep, Ankara, 2018, s. 229-247.
• Töreli, Türkmen, “Osmanlı Devleti’nde 1910 Tarihinde Meydana Gelen Kolera Salgını Hakkında Önemli Bir Kaynak”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), S. XLVI, Haziran 2020, s. 1371-1387.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul, 2011.
• Varlık, Nükhet, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600, çev. Hazal Yalın, İstanbul, 2017.
• Varlık, Nükhet, “Tâun”, DİA, c. 40, s. 175-177.
• Wıttman, William, Osmanlı’ya Yolculuk 1799-1800-1801, Ankara, 2011.
• Wyman, Walter, “The Black Plague”, The North American Review, c. CLXIV, 1897, s. 441-452.
• Wyman, Walter, The Bubonıc Plague, Washıngton, 1900.
• Yaşayanlar, İsmail, Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetleri (1876-1914), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa, 2015.
• Yaşayanlar, İsmail, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Karadeniz Sınırında Emraz-ı Sâriye İle Mücadele: Batum Ve Hopa Karantinahaneleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, c. 14, S. 28, Trabzon, 2020, s. 401-412.
• Yıldırım, Nuran, “İstanbul’un Kolera ile Tanışması: 1831 Salgını”, Toplumsal Tarih, S. 316, Nisan, 2020, s. 62-66.
• Yıldırım, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010.
• Yıldırım, Nuran, “Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamalarına İsyanlar: Karantina İstemezük”, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 150, İstanbul, 2006, s. 18-27.
• Yılmazçelik, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
• Yılmazçelik, İbrahim, “XVIII. Ve XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde (Anadolu’da) Meydana Gelen Tabii Afetler”, XIV. Türk Tarih Kongresi, 9-13 Eylül 2002 Ankara, II. Cilt, I. Kısım, Ankara, 2005, s. 665-693.
• Yılmazçelik, İbrahim, “XIX. Yüzyılda Diyarbakır Eyaletinde Yönetim-Halk Münasebetleri”, Bayram Kodaman’a Armağan, Samsun, 1993, s. 381-396.