Osmanlı Döneminde Ziraat Bankası’nın Tarım Dışı Uygulamaları

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 415 - 458, 26.03.2023

Şeyma Dereci

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1201072

Cited By: 1

Öz

Bir tür tarım sandığı olarak 1863 yılında kurulan Memleket Sandıkları ve ardından kurulan Menafi Sandıkları Ziraat Bankası’nın kuruluşuna esas teşkil etmişlerdir. Ziraat Bankası 1888 tarihinde kurulduğu zaman yerine geçtiği sandıkların aslî görevlerini, hukuk ve sorumluluklarını devralmıştır. Sandıkların sermayesinin büyük bir kısmının zirai üretim ve muhtaç çiftçiyi desteklemenin dışında sarf edilmesi ve yaşanan suistimallerden dolayı, tüm bunlara engel olmak üzere sandıkların yerini Ziraat Bankası almış ve kuruluş nizamnamesinde zirai faaliyetler dışında bir kimse veya girişime nakdî bir yardım yapılmayacağı kesin olarak vurgulanmıştır. Oysa daha sonraki uygulamalara bakıldığında sadece bir tarım bankası değil, bir devlet bankası gibi işlev gördüğü anlaşılmaktadır. Yani 1916 yılı kanunu ile bankanın tarım dışı alanlara el atmasının yasal zemini oluşturulduğu ve borçlu tanımının tarım dışı alanlara da genişletildiği döneme kadar, tarımı desteklemek dışında görevler de üstlenmiştir. Bayındırlık hizmetlerinin, eğitimin finansmanı, vergi tahsili vb. görevler üstlenerek devlet adına aracı bir kurum olmuş; devletin politik tavrına ve iktidarın önceliklerine göre de fonlarını sarf etmiştir.

Anahtar Kelimeler

II. Abdulhamid, Ziraat Bankası, Menafi Sandığı, Hicaz Demiryolu, Memleket Sandığı

Non-Agricultural Functions of the Agricultural Bank in the Ottoman Period

Öz

As a kind of agricultural fund, the Homeland Funds (the Memleket Sandığı) and the Benefit Funds (the Menafi Sandığı) formed the basis for the establishment of the Agricultural Bank (Ziraat Bank) which was a continuation of these funds, also took over the essential duties, rights and responsibilities of the funds it replaced when it was founded in 1888. Due to the abuses and a large of the funds’ capital were spent outside of agricultural production and instead of supporting the needy farmers. Therefore, the Ziraat Bank replaced the funds in order to prevent all these and it was clearly emphasized that no monetary aid will be given to any person or enterprise other than agricultural activities in the Ziraat Bank’s establisment regulations. However, when we look at the later applications, it is understood that it functioned not only as an agricultural bank, but also as a state bank. In other words, until the period when the legal basis for the bank's involvement in non-agricultural areas was established with the law of 1916 and the definition of debtor was expanded to non-agricultural areas, it also undertaken the duties other than supporting agriculture. It became an intermediary institution on behalf of the state by undertaking duties such as financing of public works, education, tax collection, etc.; it also spent its funds according to the political attitude of the state and the priorities of the government.

Anahtar Kelimeler

Abdulhamid II, The Ziraat bank, The Benefit Funds, The Hejaz Railway

Kaynakça

• TC Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA)
• Babıali Evrak Odası (BEO), 2782-208610; 2761-207024; 1436-107649; 1613-120901; 1780-133468; 1783-133701; 1871-140274; 227-17025; 246-18417; 2751-206286; 2812-210900; 309-23112; 325-24352; 3325-249346; 365-27319; 387-28982; 39-2910; 406-30388; 4316-323679; 50-3737; 6-383; 84-6251; 986-73934; 1440-107980, 181-13545; 193-14475; 2961-222016; 2961-222005; 3538-265309.
• Dâhiliye Nezareti İdari Kısım Belgeleri (DH. İD), 170-8
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (DH. MKT), 1521-98; 1521-98; 1827-14; 2802-42; 2850-67; 2911-99; 857-3.
• Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR), 639-126, 648-10
• İrade Dosya Usulü Belgeleri (İ. DUİT), 1070-83901
• İrade Hususi (İ. HUS), 139-109; 167-1
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS), 123-5302
• İrade Ticaret ve Nafia (İ. TNF), 15-14
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF, MKT), 496-49; 112-71; 114-7; 119-38; 144-5; 150-116; 499-37; 604-39
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 113-49; 124-67; 39-64; 114-64
• Şura-yı Devlet (ŞD), 1189-29
• Teftişat-ı Rumeli Müşettişliği Umum Evrakı (TFR. I. UM), 13-1219
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS. MA. e), 1387-27; 1381-58
• Yıldız Hususi Maruzat (Y. A. HUS), 316-58
• Yıldız Remi Maruzat (Y. A. RES), 42-21; 105-24
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y. MTV), 259-19; 286-85; 258-91
• Yıldız Perakende Hazine-i Hâssa Nezâreti Evrakı (Y. PRK. HH), 28-48
• Yıldız Perakende Maliye Nezareti Maruzatı (Y. PRK. ML), 19-79
• Yıldız Perakende Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı Y. PRK. TNF, 2-40
• Yıldız Perakende Umum Vilayetler Tahriratı (Y. PRK. UM), 24-15
• Yıldız Perakende Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK. BŞK), 62-18
• Bilgi Mecmuası 3, Kanun-i sani 1329, Yıl 1, C. 1, Matbaa-i Amire, İstanbul 1329.
• Düstur, Tertip 1, C. 6, 4 Zilkade 1304-14 Ramazan 1312 (1887-1890), Devlet Matbaası, Ankara 1939.
• Düstur, Tertip 2, C. 5, 4 Zilhicce 1330- 13 Zilhicce 1331 (1912-1913), Matbaa-i Amire, Dersaadet 1332.
• Düstur, Tertip 2, C. 8, 6 Muharrem 1334-16 Muharrem 1335 (1915-1916), Evrak Matbaası, İstanbul 1928.
• Düstur, Tertip 2, C. 10, 15 Muharrem 1336- 3 Muharrem 1337 (1917-1918), Evrak Matbaası, İstanbul 1928.
• Maliye Nezareti Tahsilat-ı Umumiyeyi Natık İhsaiyyat-ı Maliye Mecmuası, Dersaadet, Kanun-i Sani 1327.
• Tercüman-ı Hakikat, “Hatt-ı Hicaziye Şimendiferi”, No. 1675-6875, 17 Haziran 1900.
• Akkuş, Yakup - Yıldırım, Kadir, “Dünyada ve Osmanlı’da Zorunlu Çalıştırma: “Amele-i Mükellefe” Uygulaması ve Tarihsel Gelişimi”, Çalışma ve Toplum, C. 2, 2017, ss. 507-546.
• Bölükbaşı, Ö. Faruk, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarıfat II. Abdülhamid Döneminde Mali İdare, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2005.
• Buzpınar, Şit Tufan, “Surre”, DİA, İstanbul 2009, C. 37, ss. 567-569.
• Clay, Christopher, “The Origins of Modern Banking in the Levant: The Branch Network of the Imperial Ottoman Bank, 1890-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 26, No. 4, 1994, pp. 589-614.
• Çetin, Emrah, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu (1900-1918)” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes 2009.
• Deringil, Selim, Simgeden Millete II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• Eldem, Edhem, Osmanlı Bankası Tarihi, Çev. Ayşe Berktay, İstanbul 1999.
• Esin, Taylan, “Hristiyan Malları ve Ziraat Bankası (1914-1919)”, Kebikeç, S. 42, 2016, ss. 49-84. Gönüllü, Ali Rıza, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Yol Vergisi (1866-1921)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 30, 2011, ss. 289-333.
• Gülsoy, Ufuk - Üchsenwald, William, “Hicaz Demiryolu”, DİA, C. 17, İstanbul 1998, ss. 441-442.
• Günay, Nejla, Osmanlı’nın Son Döneminde Ahıska Türklerinin Anadolu’ya Göç ve İskânı”, Bilig, S. 61, Bahar 2012, ss. 121-142.
• Güngör, Ferhat, Osmanlı Devleti Zirai Kredi Teşkilatları (1863-1888), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Isparta 2015.
• Hanilçe, Murat, “Osmanlı Göç Mevzuatı Birinci ve İkinci Tertip Düstura Göre”, Uluslararası Göç ve Mülteci Sorununun Çözümünde Kamu Yönetiminin Rolü (11. Kamu Yönetimi Sempozyumu Bildiri Kitabı 28-30 Eylül 2017), Ed. Ahmet Yatkın, Elazığ 2017, ss. 1974-2010.
• Hazar, Nurettin, TC Ziraat Bankası 1863-1983, Ankara 1986.
• Kaya, Emine - Kadanalı, Esra, “Geçmişten Günümüze Lider Tarımsal Kredi Kuruluşu: T.C. Ziraat Bankası”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 19, Temmuz 2020, ss. 131-152.
• Quataert, Donald, “Dilemma of Development: The Agricultural Bank and Agricultural Reform in Ottoman Turkey, 1888-1908”, International Journal of Middle East Studies, April, 1975, Vol. 6, No. 2, 1975, pp. 210-227.
• Şener, Abdüllatif, “Tanzimat ve Osmanlı Maliyesi”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 2, 1990, ss. 49-76.
• Toprak, Zafer, Milli İktisat 1908-1918, İstanbul 2012.
• Türkmen, Zekeriya, “II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Ordusunda Ordu-Siyaset İlişkileri”, s. 567-591.
• Uğur, Alparslan, “Kamusal Finansman Açısından Devlet Piyango Kurumlarının Analizi: Özelleştirme Sürecinde Milli Piyango İdaresi’nin Değerlendirilmesi”, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 11, S. 2, 2015, ss. 1-24.
• Yazan, Ömer, “Ziraat Bankası’nın İlk Yirmi Yılına Ait Bazı Kayıtların İncelenmesi”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 17, S.4, 2017, ss. 221-237.