What Do the Fatihnames Tell to Historians? A Comparative Examination of the Fatihnames of the Khwarazmshah Dynasty (1097-1231)

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 1590 - 1618, 30.09.2023

Meryem Gürbüz

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1321376

Öz

The fatihnames are texts the political power wrote to express itself, explain and defend its victory, and show exultation in its success. Among the fatihnames from the Khwarazmshah Dynasty, this study has chosen those from its establishment, rise, and collapse: the Jand, Bukhara, and Ahlat Fatihnames. The texts are compared with other sources describing the events and government documents that still exist. The study examines the fatihnames in terms of form/content to answer what they can tell historians.
The Khwarazmshahs’ fatihnames gave much space to defending/emphasizing the concepts of ruler/sovereignty and explaining governmental and conquest legitimacy using divine sources. Accordingly, God has chosen the ruler for his characteristics to govern a region, even the world, and provides unlimited support and help in his endeavors. Fatihnames’ mostly concern defending governmental legitimacy, but also have information for historians, such as military operations’ courses/outcomes and fatihnames’ addressees. This study believes fatihnames’ main importance is how they officially expressed and understood dozens of concepts such as greatness, virtues, negligence, good/evil, happiness, blessings, mercy, arrogance, renegades, miracles, and patience, concepts that the era’s literature also constantly were processing.

Anahtar Kelimeler

Ahlat, Bukhara, Jand, Fatihnama, Khwarazmshah Dynasty.

Fetihnâmeler Tarihçiye Ne Söyler? Hârezmşahlar (1097-1231) Devrine Ait Fetihnâmeler Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme

Öz

Öz
Fetihnâmeler, iktidarın kendini tanımladığı, ifade ettiği, zaferini izah edip savunduğu ve başarısı sebebiyle nasıl övündüğünü gösteren yazılı metinlerdir. Bu çalışmada Hârezmşahlar devlet evrakı içinde yer alan fetihnâmelerden kuruluş, yükseliş ve yıkılış devrine ait olanları seçilmiştir. Bunlar Cend, Buhara ve Ahlat fetihnâmeleridir. Metinler, olayları anlatan diğer kaynaklar ve devletin günümüze ulaşan belge örnekleri ile karşılaştırılmıştır. Fetihnâmeler biçim ve içerik olarak incelenerek bir tenkide tabi tutulmuş ve tarihçiye ne söyleyebileceği sorusunun cevabı aranmıştır.
Hârezmşahlar devri fetihnâmelerinde hükümdar ve hakimiyet kavramlarının savunu ve vurgusuna çokça yer verilmiştir. İktidarın ve giriştiği eylemin meşruiyeti ilahi kaynağı ile açıklanmıştır. Buna göre hükümdar Tanrı tarafından insanlar arasından, devleti hatta dünyayı yönetsin diye kendisinde olan çeşitli özellikler sebebiyle seçilmiş mümtaz bir kişidir. Tanrı ona, giriştiği işlerde sonsuz ve sınırsız destek verir ve yardımcı olur. Fetihnâmelerde iktidarın meşruiyet savunusu en geniş yer tutan konudur. Bunun yanında askerî harekatın cereyanı, sonucu, belgenin muhatapları gibi tarihçiyi ilgilendiren çeşitli bilgiler de yer almaktadır. Ancak bizce fetihnâmelerin asıl önemi, devrin yazınında sürekli işlenen yücelik, erdem, başarı, iyi-kötü, gafil, düşman, mürted, saadet, merhamet, lütuf, nimet, kibir, gurur, keramet, sabır gibi onlarca kavramın döneme ait bu evrak türünde resmî olarak nasıl anlaşılıp takdim edildiğidir.
Anahtar Kelimeler: Fetihnâme, Hârezmşahlar, Cend, Buhara, Ahlat

Anahtar Kelimeler

Fetihname, Harezmşahlar, Cend, Buhara, Ahlat

Kaynakça

• Agacanov, Sergey Grigoreviç, Selçuklular, trc. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev, İstanbul, 2006.
• Aka, İsmail, “Timur’un Ankara Savaşı (1402) Fetihnâmesi”, T.T.K. Belgeler, XI/15 (1981), s. 5-22.
• Alâeddîn Atâ Melik Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa, trc. Mürsel Öztürk, Ankara, 1999.
• Ateş, Ahmed, “İstanbul’un Fethine Dâir Fatih Sultan Mehmed Tarafından Gönderilen Mektublar ve Bunlara Gelen Cevablar”, Tarih Dergisi, 4/7 (1953), s. 11-50.
• Bahâeddîn Muhammed Müeyyed Bağdâdî, et-Tevessül ile’t-teressül, Tahran 1310hş.
• Barthold Vasilij Vladimiroviç, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara, 1990.
• Browne, Edward Granville, Literary History of Persia From Firdawsi to S‘adi, Richmond Surrey, 1999.
• Devletşah, Devletşah Tezkiresi, II, trc. Necati Lugal, İstanbul, 1977.
• Gökçek, Mehmet Fatih, IV. Murâd'ın Bağdâd'ı Fethine Dair İki eser: Nûrî İbrâhîm, Fetihnâme-i Bağdâd-Kâdî-zâde Ahmed Çelebi, Fetihnâme-i Bağdâd (Transkripsiyon-Değerlendirme), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• Gürbüz, Meryem, “Hârezmşahlar (1098-1231) Tarihi Çalışmalarında Reşîdüddin Vatvât’a (ö. 1177) Ait Münşeât Mecmualarının Önemi”, İran’da Tarih Kaynakları ve Tarih Yazımı, İstanbul, 2021, s. 103-121.
• Gürbüz, Meryem, Hârizmşahlar Devlet Teşkilâtı Ekonomi Kültür, İstanbul, 2014.
• Hasan Aksoy, “Tarihî Bir Belge ve Türk İslâm Edebiyatında Bir Tür Olarak Fetihnâmeler”, İLAM Araştırma Dergisi, 2/2 (1997), s. 7-19.
• Heribert Horst, “Arabische Briefe der Horazmsahs an den Kalifenhof aus der Feder des Rasidad-Din Watwat”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 116 (1966), s. 3o-37.
• İbn Bîbî, el-Evâmirü’l-Alâiyye fi Umûri’l-Alâiyye, I, trc. Mürsel Öztürk, Ankara 1996.
• Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/ 1092-1221), Ankara, 1992.
• Kıvâmî, Fetihnâme, haz. C. Vedat Uygur, İstanbul, 2007.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Devri, Ankara, 1991.
• Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Kaynaklarına Dâir Araştırmalar I. Büyük Selçuklu Devrine Âit Münşeat Mecmuaları, Anakara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8/4 (1950)’den ayrı basım, s. 537-648.
• Levend, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 2015.
• Erdoğan Merçil, “Sebüktegin’in Pend-nâmesi (Farsça metin ve Türkçe tercümesi”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 5/1-2 (1975), s. 229;
• Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, Haz. M. Altay Köymen, Ankara, 1999.
• Muhammed b. Ahmed en-Nesevî, Sîret-i Celâleddîn-i Mingburnî, trc. Anonim, nşr. Müctebâ Mînovî, Tahran, 1344 hş.
• Öngül, Ali, “Burhan Ailesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6 (1992), s.430-432.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hamdullah el-Müstevfî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15 (1997), s. 454-455.
• Piyadeoğlu, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan Büyük Selçuklular Dönemi, İstanbul, 2012.
• Redford, Scott-Leiser, Grey, Taşa Yazılan Zafer Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi/Victory Inscribed The Seljuk Fetihnâme on the Citadel Walls of Antalya, Turkey, İstanbul, 2008.
• Reşidüddin Vatvât, Ebkârü’l-efkâr fi’r-resâil ve’l-eşâr, İ.Ü. Kütüphânesi Nu: F424.
• Reşidüddin Vatvât, Arâisü’l-havâtır ve nefâisü’n-nevâdir, Süleymaniye Kütüphânesi, Ayasofya Nu. 4138.
• Reşidüddin Vatvât, Dîvân-ı Reşidüddin Vatvât, nşr. Saîd-i Nefîsî, Tahran, 1339hş.
• Rypka, Jan, “Poets And Prose Writers Of The LateSaljuq And Mongol Period”, The Cambridge History Of Iran, 5, Cambridge, 1968, s. 550-626.
• Şeşen, Ramazan, “Buhara”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6 (1992), s.363-367.
• Taneri, Aydın, Celâlü’d-dîn Hârizmşâh ve Zamanı, Ankara 1977.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal, Ankara, 1998.
• Yıldırım, Nimet, İran Edebiyatı Başlangıçtan İslamiyete Kadar, İstanbul, 2017.