Son Dönem Osmanlı Bilim Kurullarına Bir Örnek: Tedkikat-ı Lisaniye Heyetinin Kuruluşu ve Çalışmaları

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, 2921 - 2950, 24.10.2023

Ebubekir Keklik

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1346403

Öz

Bu çalışmada son dönem Osmanlı bilim kurullarından biri olan Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti arşiv belgelerinden hareketle ele alınmaktadır.Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde üzerinde sıklıkla durulan konulardan olan dil, imla, harf ve ders kitapları sorunlarını ele almak amacıyla kurulan bilimsel bir kuruldur. 1917’nin başlarında Ali Ekrem Bey’in başkanlığında kurulmuştur. Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti; Edebiyat Encümeni, Lügat Encümeni, Sarf ve İmla Encümeni olmak üzere üç şubeye ayrılmaktadır. Encümenlerin görevleri ve amaçları bizzat Ali Ekrem Bey tarafından kaleme alınan bir talimatname ile belirlenmiştir. Buna göre Edebiyat Encümeninin görevi öncelikle liseler için bir edebiyat ders kitabı hazırlamak, manzum ve mensur edebi eserlerden oluşan bir mecmua çıkarmaktı. Diğer iki encümenin görevi ise mükemmel bir Türkçe sözlük, Türkçe dil bilgisi kitabı ve yazım kılavuzu hazırlamaktı.
Tedkikat-ı Lisaniye Heyetine bağlı çalışan her üç encümenin de kendi başkanı olacak ancak Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti başkanı “reis-i umumi” olacaktı. Üyeleri arasında Ziya Gökalp, Mehmet Akif, Yahya Kemal, Ahmet Rasim gibi dönemin önde gelen edebiyatçıları, üniversite hocaları ve yazarları bulunmaktadır. Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti Sarf ve İmla Encümeni tarafından 1917’de Usul-i İmla başlıklı bir imla kılavuzu yayımlanmıştır. Ancak başlangıçta tasarlanan işlerin yapılabildiği söylenemez. Nitekim “mükemmel bir Türkçe sözlük” hazırlanamamış, liseler için edebiyat ders kitapları ve edebi metinlerin derlenmesinden oluşacak mecmua yayımlanamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Bilim Kurulları, Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti, Sarf ve İmla Encümeni, Lügat Encümeni, Edebiyat Encümeni

An Example of the Recent Ottoman Scientific Committees: Foundation and Activities of Language Studies Committee

Öz

In this study, the Language Studies Committee (Tedkikat-ı Lisaniye Heyeti), which is one of the last period Ottoman scientific committees, is discussed based on archive documents. The Language Studies Committee is a scientific committee established to deal with language, spelling, letters and textbook problems, which were frequently discussed in the last period of the Ottoman Empire. It was founded in early 1917 under the chairmanship of Namık Kemal's son, Ali Ekrem Bey. Language Studies Committee; It is divided into three branches, namely the Literary Committee, the Dictionary Committee and the Grammar Committee. The duties and purposes of the committees were determined by a directive written by Ali Ekrem Bey himself. Accordingly, the task of the Literary Committee was primarily to prepare a literature textbook for high schools and to produce a journal consisting of literary works in verse and prose. The task of the other two committees was to prepare an excellent Turkish dictionary, Turkish grammar book and spelling guide.
All three committees working under the Language Studies Committee would have their own chairman, but the head of the Language Studies Committee would be the "general chairman". Among the members of the Language Studies Committee are prominent literary figures of the period, university professors and writers such as Ziya Gökalp, Mehmet Akif, Yahya Kemal and Ahmet Rasim. A spelling guide titled Usul-i Imla was published by the Grammar Committee of the Language Studies Committee in 1917. However, it cannot be said that the works designed at the beginning can be done. As a matter of fact, a “perfect Turkish dictionary” could not be prepared, literature textbooks for high schools and a journal consisting of the compilation of literary texts could not be published.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Scientific Committees, Language Studies Committee, Grammar Committee, Dictionary Committee, Literary Committee

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Maarif Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (MF.MKT.) 1240/43; 1223/16; 1226/2; 1243/37.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e) 1425/86; 1425/97; 1426-2; 1425/103; 1425/79; 1425/80; 1425/84; 1425/85; 1425/87; 1425/95.
• Ahmet Cevat Emre “Lisan ve İmla Meselesi I” Yenigün, 25 Kanunuevvel 1919, Numara 279, s 3.
• Ahmet Cevat Emre “Lisan ve İmla Meselesi II” Yenigün, 26 Kanunuevvel 1919, Numara 280, s. 3.
• Ahmet Cevat Emre “Lisan ve İmla Meselesi III” Yenigün, 29 Kanunuevvel 1919, Numara 283, s. 3.
• Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanîn, Ankara 1999.
• Alkan, Mehmet Ö., “Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri, 1839-1924”, Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik, Ankara 2000, s. 125-145.
• Erkek, Mehmet Salih, “II. Meşrutiyet Dönemi Maarif Nazırları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII/2, (2013), s.385-416.
• Ersin Müezzinoğlu, Bir İttihatçı Eğitimci Ahmet Şükrü Bey, Doktora tezi, Kayseri 2012.
• Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabeye Türkiye’de Alfabe Tartışmaları, İstanbul 2021.
• Ertop, Konur, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Dil Sadeleşmesi,” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul 1985, s. 333-340.
• Hasan Basri Öcalan, “Pembe İncili Kaftan Ekseninde Süleyman Şevket [Tanlı]’nın Yayınlarında Tarihi Kişiliklere müdahale”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 49, (2021), s. 105-116.
• İsmail Hakkı, “Şemsü’l-Mekâtib Mektebinin Tevzi-i- Mükâfâtı”, Talebe Defteri, 1/5, 18 Temmuz 1329, s. 65-67.
• Karal, Enver Ziya, “Tanzimat’tan Sonra Dil Sorunu,” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul 1985, s. 314-332.
• Keklik, Ebubekir “Modern Felsefe Bilim ve Teknoloji Terimlerinin Türkiye’ye Girişi Çerçevesinde Istılahat-ı İlmiye Encümeni (1913-1919)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 24/1 (2023), s.139-164.
• Keklik, Ebubekir, II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Eğitimi Problemler, Tartışmalar, Teklifler, Doktora tezi, Ankara 2018.
• Korkmaz, Zeynep, Türk Dilinin Tarihi Akışı İçinde Atatürk ve Türk Dil Devrimi, Ankara 1963.
• Kushner, David, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, İstanbul 2009.
• Levend, Agah Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, Ankara 1972.
• Lewis, Geoffrey, Trajik Başarı -Türk Dil Reformu-, İstanbul 2007.
• Meclis-i Kebir-i Maarifçe Kabul Olunan Usul-i imla, İstanbul 1340.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Cilt 3, İçtima 50, 5 Mart 1917, s. 79-80.
• Öksüz, Yusuf Ziya, Türkçe’nin Sadeleşme Tarihi -Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi-, Ankara 1995.
• Özdem, Ragıp, “Tanzimat’tan Beri Yazı Dilimiz”, Tanzimat I, İstanbul 1999, s. 859- 931.
• Sadoğlu, Hüseyin, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul 2010.
• Satı, Layihalarım, İstanbul 1326.
• Szurek, Emmanuel, Gouverner par les Mots-Une Histoire linguistique de la Turquie nationaliste, Doktora tezi, École des hautes Études en Sciences sociales, Paris 2013.
• Şimşir, Bilal N., Türk Yazı Devrimi, Ankara 2008.
• Tansel, Fevziye Abdullah, “Arap Harflerinin Islahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri”, Belleten, 17/66 (1953), s. 223-249.
• Usul-i İmla (Sarf ve İmla Encümeni tarafından tertib olunmuştur), İstanbul 1335.
• Ülkütaşır, M. Şakir, Atatürk ve Yazı Devrimi, Ankara 1981.
• Üstel, Füsun, Makbul Vatandaşın Peşinde, II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, İstanbul 2011.