XVIII. Yüzyılda Bir Enderun-ı Hümayun Ağası Kahvecibaşı Nakşî Mustafa Ağa: Muhallefatı ve Vakfiyesi

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: Dr. Recep Yaşa’ya Armağan, 2583 - 2644, 24.10.2023

Cem Görür

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1346819

Öz

Bu makale Sultan I. Mahmud, III. Osman ve III. Mustafa dönemlerinde Enderun-ı Hümayun’da görevli ağalardan Nakşî Mustafa Ağa’nın vefatı sonrası geride kalan mallarını ve kurduğu mütevazi vakfı incelemektedir. Nakşî Mustafa Ağa’nın Kastamonu’da başlayıp Topkapı Sarayı’na uzanan hayatı, gayretli kişiliği ve şahsi kabiliyetleriyle şekillenmiş; özellikle Sultan III. Mustafa’yla kurduğu yakın ilişki, ona sarayda etkili bir konum kazandırmıştır. Bu sayede III. Mustafa’nın cülûsuyla beraber Has Oda’ya nakledilerek kahvecibaşı olarak görevlendirilmiş; ayrıca tebdil müessesesinin önde gelen memurlarından biri haline gelerek III. Mustafa’yla tebdil-i kıyafet gezilere çıkmıştır. Padişah adına dışarıdan çeşitli satım alımlar da yapan Mustafa Ağa, saraydaki gelişmeleri ve padişahın faaliyetlerini aktardığı bir de vakayiname kaleme almıştır. Vefatı sonrası geride kalan malları, Enderun-ı Hümayun’daki odasında mevcut eşyaları başta olmak üzere toplanarak muhallefatı oluşturulmuş, ardından tertip edilen mezatla bunların büyük bir bölümü satılmıştır. Eşyalarının önemli bir kısmını kıyafetleri teşkil ederken, yine bol miktardaki ev eşyaları, tütün için aletleri, yazı takımları ve kıymetli binit takımları Ağa’nın öne çıkan eşyaları arasındaydı. Bir lihye-i şerif, birer gümüş kadem-i şerif ile nakit altı yüz kuruştan müteşekkil vakfını ise bir zamanlar kendisinin de mensubu bulunduğu Kiler Odası’na vakfetmiştir. Mevcut çalışma, kazandığı etkili konuma rağmen dönem anlatısı içerisinde kendisine pek yer bulamayan Nakşî Mustafa Ağa’nın varlığını, birincil kaynaklar yoluyla daha görünür kılmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kahvecibaşı Nakşî Mustafa Ağa, Sultan I. Mahmud, Sultan III. Mustafa, Muhallefat, Vakfiye

Teşekkür

Yazım sürecinde katkı sağlayan Ömerül Faruk Bölükbaşı (Marmara Üniversitesi), Ali Karahan (Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi) ve Abdulhamit Dündar'a (İzmir Katip Çelebi Üniversitesi) teşekkür ederim.

Chief of Coffee Maker (Kahveci-basi) Naksi Mustafa Aga, an Enderun-i Hümayun Aga, in the XVIII Century: His Inheritance and Waqfiyya

Öz

This article examines the properties left behind after the death of Naksi Mustafa Aga, one of the aghas who served in the Enderun-i Humayun during the reigns of Sultan Mahmud I, Osman III and Mustafa III, and the modest foundation he established. Naksi Mustafa Aga's life, which began in Kastamonu and extended to Topkapi Palace, was shaped by his diligent personality and personal talents; especially his close relationship with Sultan Mustafa III gave him an influential position in the palace. As a result, with the accession of Mustafa III, he was transferred to the Has Oda and assigned as a coffee maker (kahvecibasi); he also became one of the leading officials of the institution of disguise and travelled with Mustafa III in disguise. Mustafa Aga, who also made various purchases on behalf of the sultan, wrote a vakayiname in which he reported the developments in the palace and the activities of the sultan. After his death, his property left behind, especially his belongings in his room in the Enderun-i Humayun, was collected and his estate was created, and then a large part of it was sold at an auction. While a significant portion of his belongings consisted of his clothes, a large amount of household items, tools for tobacco, writing instruments and precious riding suits were among the prominent items of the Aga. His wakf/foundation, consisting of a lihye-i serif, a silver kadem-i serif and six hundred kuruş in cash, was donated to the Kiler Odasi, of which he himself was once a member. The present study aims to make the existence of Naksi Mustafa Aga, who, despite his influential position, does not find a place in the narrative of the period, more visible through primary sources.

Anahtar Kelimeler

Naksi Mustafa Aga, Sultan Mahmud I, Sultan Mustafa III, Inheritance, Waqf

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Topkapı Sarayı Müzesi Defter Fonu (TSMA.d) TSMA.d., nr. 6950; TSMA.d., nr. 364/58; TSMA.d., nr. 2402/49; TSMA.d., nr. 2402/48; TSMA.d., nr. 2402/51; TSMA.d., nr. 10524/4.
• Topkapı Sarayı Müzesi Evrak Fonu (TSMA.e) TSMA.e., nr. 125/12; TSMA.e. nr. 125/13; TSMA.e., nr. 125/14; TSMA.e., nr. 125/35; TSMA.e., nr. 227/11; TSMA.e., nr. 364/44; TSMA.e., nr. 401/5-3; TSMA.e., nr. 401/5-4; TSMA.e., nr. 365/28; TSMA.e., nr. 365/32; TSMA.e., nr. 365/64.
• Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri-Toplum Hayatı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• Açıkgöz, Cenk, “Kahvecibaşı Nakşî Mustafa Ağa’nın (Ö. 1764) Hayatı, Eserleri ve Edebî Kişiliği”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Yıl 2022, C. 12, S. 24, s. 199-234.
• Açıkgöz, Cenk, Nakşî-i Eyyûbî [Ö. 1764] Hayatı, Sanatı ve Divanı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin, Nesre Çeviri), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2016.
• Ahmed Vâsıf Efendi, Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ‘iku’l-Ahbâr’ı 1166-1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), Haz. Nevzat Sağlam, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Aksoyak, İsmail Hakkı, “Refî-i Kâlâyî ve “Geçme Çubuk” Manzumesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 4, Nisan 2001, s. 169-183.
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2011.
• Bilkan, Ali Fuat, “Hayriyye”, DİA, C. 17, İstanbul 1998.
• Bozkurt, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Çağman, Engin, 18. Yüzyılda İstanbul’da Esnaflık -Gıda Sektörü-, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• Çakır, İbrahim Ethem, “Sofya Şehrinde Kadın Giyim Kuşam Kültürü: XVII. Yüzyılın İkinci Yarısı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56, 2016, s. 1365-1386.
• Çetinkanat, Z. Esra, Türk Kahve Kültürü ve Kahve Takımları, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997.
• Dingeç, Emine, “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Saray Atlarının Binit Takımları”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2011, C. 12, S. 20, s. 1-20.
• Emeksiz, Abdülkadir, İstanbul Kahvehaneleri, Karaların ve Denizlerin Sultanı İstanbul, Haz. Filiz Özdem, C. II, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009.
• Gök, İlhan, “Diyarbakır Valisi Hüseyin Paşa-zade Sarı Mustafa Paşa’nın Hayatı ve Muhallefatı”, Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 2, 2020, s. 23-57.
• Gökpınar, Bekir, “Şam Valisi Vezir Topal Yusuf Paşa’nın Muhallefatı (1716), Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ağustos 2022, S. 56, s. 130-150.
• Görür, Cem, Sultan III. Mustafa: Ailesi, Günlük Hayatı, Dini ve İlmi İlgileri, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Bilecik 2020.
• İlhan, Mevlüt, “Kasîde-i Emâlî’nin Türkçe Tercümeleri Üzerine”, Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyum Bildirileri, Türkiye Diyanet Vakfı Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Bişkek 2018, s. 227-1236.
• Karacan, Turgut, “Sâbit”, DİA, C. 35, İstanbul 2008.
• Karahan, Abdülkadir, “Nâbî”, DİA, C. 32, İstanbul 2006.
• Karahan, Ali, “18. Yüzyıl Osmanlı İlmiye Ricalinden Bir Portre: Şeyhülislam Arabzâde Atâullah Efendi ve Terekesi”, Mehmet Genç Anısına Osmanlı İktisat Tarihi Çalışmaları I, Editör: Fehmi Yılmaz, Güngören Belediyesi – Marmara Üniversitesi, İstanbul 2023.
• Koçu, Reşat Ekrem Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları, 1969.
• Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Efendi Tarihi, Haz. Tahir Güngör, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2019.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Haz. Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Muallim Nâci, Lugat-ı Nâci, İstanbul 1322.
• Müstakimzâde Süleymân Sa‘deddîn Efendi, Tuhfe-i Hattâtîn, Haz. Mustafa Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2014.
• Oener, Lejla Bosnalı Alaeddin Sâbit Dîvânı’nın Tahlili, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya 2019.
• Öğün, Tuncay, “Müsâdere-Osmanlı’da”, DİA, C. 32, İstanbul 2006.
• Önkal, Ahmet “Hücre-i Saâdet”, DİA, C. 18, İstanbul 1998.
• Özcan, Abdülkadir, “Istabl”, DİA, C. 19, İstanbul 1999.
• Özervarlı, M. Sait, “el-Emâlî”, DİA, C. 11, İstanbul 1995.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983.
• Pamuk, Şevket, İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1496-1998, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000.
• Peyman Yaman, Ayşe, Hat Sanatı İçin Kaynak Devhatü’l-Küttâb İncelemeli Metin Çevirisi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.
• Redhouse, Sir James W., A Turkish and English Lexicon, Beirut 1987.
• Sümer, Faruk, Türkler’de Atçılık ve Binicilik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1983.
• Şemseddin Sâmi, Kamûs-ı Türkî, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2016.
• Telci, Cahit, “Osmanlı Devletinde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXII, S. 2, Aralık 2007, s. 145-166.
• Topçu, İbrahim, KAÇ, Beyzanur, “Bursalı Ali Münşî’nin Gizemli Adası ve Risâle-i Fevâid-i Nârcîl-i Bahrî”, Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, Mayıs 2023, C. 28, S. 2, ss. 186-197.
• Toprak, Mehmed Sait, “Ûşî”, DİA, C. 42, İstanbul 2012.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Vekayii Sultanî Tarihi Nakşî”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 1/2, Eylül 1929, s. 12-15.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
• Yariş, Sahure, “Üsküdar Ayazma Camii Haziresindeki Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Dergisi, Yıl 2018, C. 27, S. 1, s. 197-249.
• Yıldız, Enes, “Sultan III. Mustafa’ya Sunulan Cülûsiyeleri İçeren Bir Mecmua”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], Yıl 6, Sayı 12, Bahar 2020, s. 130-153.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasî ve Ekonomik Tahlili (1600-1883), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2005.